Op een planeet in crisis moet wetenschap interdisciplinair zijn

Het boeddhisme, waarover we het in vijf afleveringen hebben gehad, ontstond in India, en verspreidde zich daarvandaan eerst naar het huidige Pakistan en Afghanistan, met invloeden tot in Iran, en daarvandaan naar Centraal-Eurazië, Tibet, Nepal en China.

Hellenistisch boeddhisme

Er hebben hellenistisch-boeddhistische rijken bestaan, zoals Baktrië en het Kushana-rijk. Hier vermengde de Griekse vormentaal zich met boeddhistische ideeën. Er zijn beelden gevonden waarin Boeddha wordt afgebeeld als een soort Herakles of staat geflankeerd door Griekse helden als Achilleus. Kunsthistorici wijzen er graag op dat het typische Boeddha-portret een Griekse oorsprong heeft. De proporties en de mantel zijn inderdaad Grieks.

In veel gebieden is het boeddhisme later volledig verdrongen. Zo overvleugelden een heroplevend hindoeïsme en de nieuwe islam in India de levensbeschouwing van Boeddha. In Centraal-Eurazië maakte de Mongolenstorm een einde aan het geloof.

De Zijderoute

In de eerste eeuw na onze jaartelling was de boeddhistische stroming die bekendstaat als Mahayana echter tot in China verspreid geraakt. De handel langs de Zijderoute speelde natuurlijk een belangrijke rol.

Eerst kwamen er alleen in China boeddhistische scholen, later in het hele gebied daar omheen: Korea, Vietnam en Japan. In deze delen van de wereld is het boeddhisme wél blijven bestaan. Daarmee is het boeddhisme eerder een filosofie van het Verre Oosten geworden dan een Indiase filosofie.

Wellicht is religie te omschrijven als een bundeling van cultuur, traditie en geloof. In die zin is het boeddhisme behalve een filosofie ook zeker een religie. Het boeddhisme is echter ten diepste een atheïstische religie.

In onze huidige westerse beschaving wordt religie vaak gelijkgesteld aan een geloof in God of goden. Het boeddhisme gaat niet uit van goden. Ook Boeddha is geen god. Hij is een mens die de verlichting heeft bereikt. Vooral in de boeddhistische stroming die bekendstaat als ‘het kleine voertuig’ (Hinayana) is het belangrijk de Boeddha als mens te blijven beschouwen. Een verlicht mens, maar een mens als jij en ik.

Dat neemt niet weg dat Boeddha in veel uitingsvormen van het boeddhisme wel degelijk als God vereerd wordt, vooral waar de leer vermengd raakte met traditionele godsdiensten. Maar ook in die uitingsvormen van het boeddhisme is Boeddha een god die niet schept of oordeelt. Hij waakt, maar oordeelt niet, en grijpt niet in: met zijn onderricht geeft hij slechts het goede voorbeeld.

Boeddha in soorten en maten

Met de term ‘boeddha’ wordt niet alleen Siddhartha Gautama bedoeld: iedereen die op eigen kracht de verlichting bereikt is een boeddha. In sommige versies van het boeddhisme kent dé Boeddha verschillende incarnaties, waar Gautama Boeddha er één van was. Daarnaast zijn nog een paar andere boeddha’s bekend geworden.

De vorige keer behandelden we de drie juwelen ofwel de drie wegen naar boeddhistische kennis, die leidden tot vier waarheden, waaruit een achtvoudig pad viel af te leiden dat richting nirwana voerde.

Het achtvoudige pad

Het eerste pad is dat van inzicht in de werking van het lijden. De boeddhist leert begrijpen wat lijden is en leert inzien hoe het valt op te heffen. Dit inzicht komt neer op de eerder genoemde ‘vier waarheden’.

De drie volgende paden lijken wat op de drieslag van het zoroastrisme: goed denken, goed spreken, goed handelen. Het tweede pad is dus het nastreven van de juiste gedachten en bedoelingen. De boeddhist is onzelfzuchtig, liefdevol, vriendelijk, geweldloos en harmonieus, en heeft mededogen.

Het derde pad is het juiste spreken. De boeddhist liegt niet, lastert niet, vloekt niet, en hij loopt over het algemeen niet slap te leuteren. Hij kiest zijn woorden met zorg.

Het vierde pad is dat van het juiste handelen. Niet doden en niet stelen uiteraard. Daarbij laat de boeddhist zijn aandacht niet afleiden van zichzelf door misbruik van zintuiglijke genoegens. In andere woorden, een ware boeddhist zal zich dus niet verliezen in vreet- en zuippartijen en liederlijke orgieën.

De boeddhistische leer is vastgelegd in leerstellingen met commentaren. Om de leer gemakkelijk te onthouden is zij samengevat in termen als ‘de vier nobele waarheden’, ‘het achtvoudige pad’, en ‘de drie juwelen’.

Juwelen, waarheden en paden

De drie juwelen zijn de zaken waartoe de boeddhist zich kan wenden om meer over de boeddhische levensbeschouwing te weten te komen, en deze te ervaren en in de praktijk te brengen. Het betreft

Van deze drie juwelen leert de boeddhist over de vier nobele waarheden:

Het achtvoudige pad, waarover morgen meer, is te beschouwen als de kortste samenvatting van de leefregels van het boeddhisme.

De verering van de drie juwelen van het boeddhisme (Humboldtforum, Berlijn)

De moeilijke regels van Boeddha

Wie deze acht punten wat verder bestudeert, merkt al snel hoe uitgebreid en moeilijk deze regels zijn vergeleken met die van andere religies, maar ook hoe ongedwongen de boeddhist ermee om kan gaan. Elk van de regels geldt alleen als de beoefenaar er aan toe is. Het doel is te leven in harmonie met het bestaan, en het opgaan in nirwana.

De vorige keer behandelden we het mogelijke belang van het boeddhisme voor de hellenistische filosofie en het leven van zijn grondlegger, Boeddha. Het is niet helemaal duidelijk wanneer deze wijsheidsleraar precies leefde, maar schattingen lopen uiteen tussen de de zesde eeuw v.Chr. (‘Achsenzeit’) en de vierde eeuw v.Chr. Dat sommige Grieken, zoals Pyrrhon van Elis, in India in de leer zouden zijn gegaan bij Boeddha, is onbewijsbaar, en het klinkt ook niet waarschijnlijk. De zogenaamde Indiase ‘naaktfilosofen’ waarnaar Pyrrhon volgens getuigenissen zou hebben verwezen doen niet erg Boeddhistisch aan. Zij zouden eerder behoord kunnen hebben tot het Jaïnisme of een andere spirituele sekte. We zullen het er daarom maar op houden dat eventuele beïnvloeding niet rechtstreeks is geweest. Het Perzische Rijk kan echter een doorgeefluik zijn geweest.

Ook de andere kant op trouwens. Maar terwijl er intrigerende aanwijzingen zijn voor Indische invloed op een Hegesias en de voornoemde Pyrrhon en het bij hem beginnende Grieks/Romeinse scepticisme, ontbreken zulke aanwijzingen voor Griekse of Hellenistische invloed op het Boeddhisme. Die levensbeschouwing is dan ook prima te duiden als een product van de Indiase cultuur.

Indische begrippen

Het boeddhisme neemt immers kernbegrippen uit de traditionele Indiase godsdienst over, zoals karma en samsara. Volgens Boeddha staat het leven in samsara gelijk aan lijden en wordt dit lijden veroorzaakt door verlangen. Hier tegenover staat nirwana. Het nirwana is een hogere staat van bewustzijn die we bereiken door te leven als boeddhisten, en ons af te keren van het verlangen.

Het boeddhisme was vanaf ongeveer 400 v.Chr. tot circa 700 na Chr. de belangrijkste levensbeschouwing in de regio van het huidige Afghanistan, Pakistan, Nepal en India. Daarna raakte het boeddhisme overvleugeld door nieuwe vormen van de hindoeïstische religies en de islam. Het geloof van Boeddha kon zich echter handhaven in China en werd het een filosofie van het Verre Oosten.

Voordien lijkt het boeddhisme echter ook invloed te hebben gehad op de westerse wereld, zoals op het denken van Hegesias en Pyrrhon van Elis. Een belangrijk punt van contact waren de rijken langs de Zijderoute, dwars door Centraal-Eurazië. Alle reden dus voor een serie over het boeddhisme te bekijken.

Volgens de overlevering werd Gautama Boeddha geboren als Siddhartha Gautama, een koningszoon. Boeddha betekent ‘de verlichte, de ontwaakte’. Zijn levensverhaal wordt verteld als een legende, die geschiedkundig niet al te letterlijk genomen moet worden, maar wel erg mooi en ontroerend is.

Jeugd

Siddhartha’s moeder Maya stierf zeven dagen na zijn geboorte. Bij die geboorte vertelden verschillende waarzeggers dat haar zoon zou uitgroeien tot een groot wereldlijk heerser, of tot een persoon die de verlichting zou bereiken. Zijn vader, de koning, zag dat eerste wel zitten, en daarom groeide de kleine Siddhartha op in een paleis met alles wat zijn jonge hartje begeerde, zonder ooit met ellende te worden geconfronteerd.