Papyrus. Een geschiedenis van de wereld in boeken – Irene Vallejo

door Addie Schulte, redacteur van Boekenstrijd. Terwijl ik dit boek aan het lezen was, vroeg mijn huisgenoot: ‘Lezen mensen over honderd jaar nog boeken?’ Een paar pagina’s verder kwam ik het antwoord van Irene Vallejo tegen. Het boek wordt volgens haar niet met uitsterven bedreigd, het heeft zich bewezen, heeft al veel overleefd, het boek grenst net als de lepel en de stoel aan de perfectie. Zoiets laat zich niet zo makkelijk vervangen. Het is een antwoord dat past in een boek dat een lofzang is op het boek en op allen die de boeken toegewijd zijn: de schrijvers, vertalers, bibliothecarissen, kopieïsten, verzamelaars, handelaren en uiteraard de lezers. Op verschillende plekken komt de wonderlijke ervaring van het lezen naar voren, de mogelijkheid om kennis over te dragen, om meegevoerd te worden door wat streepjes op papyrus, perkament, papier of toch een scherm. Een vertrekpunt van Vallejo is de legendarische bibliotheek van Alexandrië in Egypte. Het streven was daar exemplaren van alle bestaande boeken te verzamelen. Het was vast een idee van Alexander de Grote, de naamgever van deze en vele andere steden, om zo’n bibliotheek op te richten, schrijft Vallejo. Maar over dat streven is niets bekend. Het toont de losse manier waarop Vallejo met de geschiedenis omgaat, gelukkig maakt ze dat hier ook expliciet. Het kost moeite, schrijft ze, ‘het skelet van feiten’ apart te houden van ‘het spierweefsel en het bloed van de verbeelding’. Kraamkamer Wat volgt is een inlevende, beeldende en meanderende geschiedenis van de oudheid in boeken (en niet van de wereld, zoals de ondertitel wat misleidend stelt). Maar ook die omschrijving klopt niet helemaal, want Vallejo onderneemt geregeld uitstapjes naar modernere tijden en naar haar persoonlijke ervaringen. Toch ligt het zwaartepunt duidelijk in de Griekse, Helleense en Romeinse oudheid. Die schijnbaar onuitputtelijke bron van sterke verhalen, eigenzinnige karakters, morele dilemma’s en prachtige teksten wordt hier weer aangeboord, zoals dat in de afgelopen jaren en eeuwen vaker is gedaan. Al is er veel verloren gegaan van wat in die tijd is geschreven, er is genoeg over om vele boeken te vullen. Het hellenisme – de door Alexander met militaire macht verspreidde Griekse cultuur – was de eerste ‘globalisering’ en Alexandrië was daar het intellectuele en culturele centrum van, stelt Vallejo. Het Athene van Plato en Aristoteles was de kraamkamer, in Egypte werd de kennis gebundeld, bewaard en verspreid. Er kwam zelfs een openbare bibliotheek naast de minder toegankelijke oorspronkelijke boekencollectie. Bibliotheken verspreiden zich langzamerhand: tussen 1500 en 300 v. Chr. bestonden er 55 bibliotheken. In Rome kwam het boek tot bloei, al had het rijk aanvankelijk een kleine culturele productie. Maar na verloop van tijd was het bezit van boeken wijder verspreid, ook onder vrouwen. Hardop lezen Vallejo beschrijft wie wat en hoe las (hardop lezen was eeuwenlang de standaard). Hoe boeken geproduceerd werden. In Rome deden slaven dat, want de lezer werd als het ware bevangen door de tekst die door een ander geschreven was. (Terwijl in de Verenigde Staten het slaven verboden was te lezen en schrijven). Ze schrijft over bekende en onbekende schrijvers en vertellers. Over de rol van het boek voor de christenen. En vermeldt en passant dat het woord ‘boek’ van beuk afstamt. Over de intimiteit die het cadeau doen van een boek inhoudt. En dat een zekere A. Hitler zich als ‘schrijver’ identificeerde. Hoe het boek alle aanslagen, vernietigingen van bibliotheken, brandstapels en censuur heeft overleefd, dat is een rode draad in dit boek. Ze beschrijft hoe de Nederlander Nico Rost in concentratiekamp Dachau een clandestiene bibliotheek begon, hoe de gevangenen elkaar over boeken vertelden, of bezig waren mentaal boeken te schrijven. Een titel per halve minuut Boeken bewezen zich als de belangrijkste vehikels waarmee mensen elkaar kennis en verhalen overdragen. Ze zijn de beste uitvinding tegen het vergeten, schrijft Vallejo. En dat in de eerste plaats vooral door de kennis van de Grieken en Romeinen door te geven. Een docent klassieke talen zou het niet beter kunnen zeggen. En zeker niet bloemrijker. Aan grote woorden is geen gebrek in de epiloog van dit boek. Vallejo steekt de boekenliefhebber een hart onder de riem. Met je boekenkast, boekenblog, eigen geschreven boek, het boek dat je leest of lekker ongelezen laat staan, sta je in een machtige traditie. En dit boek kun je ook lezen als een aanmaning: ga nu eindelijk eens al die grote werken uit het verleden lezen. Maar ja, iedere halve minuut verschijnt er een nieuwe titel. Daar zit ook af en toe wat tussen wat de moeite waard is. Nog honderd jaar boeken lezen is niet voldoende. Deze recensie verscheen eerder bij Boekenstrijd. [boeklink]9789029094207[/boeklink]

Closing Time | Sadagora Hot Dub

Van de week fietste ik met wat bananendozen (lege, dat is), op mijn bagagedrager naar mijn huis waar een te volle boekenkast op mij wachtte. Die moest leeg, nou ja, leger, om te beginnen. Er moest opgeruimd, er moest plaatsgemaakt. De boeken stonden niet alleen strak verticaal, maar ze lagen ook bovenop de andere boeken, geen gezicht. Beetje druk, benauwend.  Boeken waren vroeger misschien nog wel een dingetje, een statussymbool, iets om je mee te profileren, maar nu is het toch eerder: wat een stofnesten, wat een ouwerwets figuur woont daar. Met z’n buikbandjes, stofomslagen en z’n  geknakte ruggetjes.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Gewone deugden – Michael Ignatieff

RECENSIE - door Addie Schulte, redacteur van Boekenstrijd.

Zijn de universele mensenrechten op hun retour? Dat beeld rijst op uit het boek Gewone Deugden van de Canadese oud-politicus en denker Michael Ignatieff. Mensen geven niet zoveel om mensen waar ze zich niet in herkennen. Ze maken zich meer druk over zaken dicht bij huis dan over universele kwesties. Er mogen dan grotere stromen goederen, diensten, informatie en kapitaal over de wereld gaan dan ooit tevoren, dat betekent niet dat onze gedachten en gevoelens ook gemondialiseerd zijn.

Met de overwinningen van Trump en Brexit in het achterhoofd en met de opkomst van nationalistische partijen elders is dat niet zo een wereldschokkende constatering. De meer pessimistische beschouwers van de internationale en nationale ontwikkelingen hadden dat idee al.
Maar voor de liberaal Ignatieff, die een prachtig boek schreef over zijn eigen politieke carrière, is het wel een verschuiving.

In zijn boek Human Rights as politics and idolatry uit 2001 zag Ignatieff de balans nog de andere kant op gaan. Hoe meer mensenrechten als een gezamenlijke ‘taal’ werden erkend, hoe meer ‘morele vooruitgang’, was toen zijn stelling. Het was de tijd van de interventies van Europa en de VS op de Balkan, nog net voor 11 september en alles wat daarop volgde. Staten waren nog wel soeverein, schreef Ignatieff, maar op voorwaarde dat ze min of meer de mensenrechten respecteren. Zo niet, dan konden ze rekenen op kritiek, sancties en zelfs interventie, concludeerde Ignatieff.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Het Verhaal | Mariëlle Hageman

Voor de boekenpodcast Het verhaal praat Monique Huijdink met schrijvers over hun boek, in deze aflevering met historicus Mariëlle Hageman over haar boek Amsterdam in de wereld. Sporen van Nederlands gedeelde verleden.

Over het boek

Amsterdam kon dankzij Duits bier uitgroeien tot een echte handelsstad, en de tapijtjes die je nu nog ziet in de bruine cafés vinden hun herkomst in de handel met het Turkse rijk. Amsterdammers bouwden in Brazilië de eerste synagoge van Zuid-Amerika en legden een Kalverstraat aan in India. Het waren ook Amsterdammers die Afrikanen als slaaf naar Suriname brachten, en de architect van de Zuid-Afrikaanse apartheid kwam uit Amsterdam. Het is maar een greep uit de voorbeelden van Amsterdamse invloed in het buitenland, en andersom.

Over de auteur

Mariëlle Hageman is schrijver en kunsthistoricus. In dit boek gaat zij op zoek naar sporen die Amsterdammers achterlieten in de wereld en welke sporen de wereld achterliet in Amsterdam.


Monique Huijdink is
tekstschrijver. Ze heeft tevens een thriller op haar naam staan over de intriges achter de schermen van de Tour de France.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-02-2022

Hulspas weet het | Elitaire recensenten

COLUMN - Laat ik dat opiniestuk van Jona Lendering en mij (‘Koop eens een boek dat geen bestseller is‘) in de NRC van zaterdag 25 maart (ook hier op Sargasso te vinden), eens kritisch recenseren. Het is uiteraard al direct op het eerste gezicht een bedenkelijk stuk. Bedenkelijk, omdat de beide auteurs al relatief gemakkelijk toegang hebben tot de kolommen van de krant. In mijn optiek moeten de opiniepagina’s het domein zijn van de buitenstaanders. Hier had de redactie dus ‘nee’ moeten zeggen.

Bedenkelijk is ook de redenering die we presenteren. We zijn kritisch over uitgevers die boeken hypen in de hoop bestsellers te creëren, die bij voorkeur kiezen voor ‘me too’ boeken met dezelfde sfeer (‘een nieuwe Deense misdaadroman!’) of, in het geval van non-fictie, nóg meer over hetzelfde succesvolle onderwerp (‘het vervolg op Stephen Hawking!). Kortom, we zien verschraling.

Het meest logische gevolg zou een oproep aan uitgevers zijn om eens wat minder commercieel te denken, een business model te ontwikkelen voorbij de oude kruideniersmentaliteit en uitdagingen op te zoeken. Dat doen we niet. Een andere conclusie zou kunnen zijn dat de media dat commerciële papegaaiencircuit doorbreken. We hadden boekenredacties kunnen oproepen om wat minder vaak witte wijntjes te drinken aan de grachtengordel, en meer op zoek te gaan naar kleine interessante uitgevers. Doen we ook niet.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Het Verhaal | Annelies Verbeke

INTERVIEW - Annelies Verbeke:

Sommige mensen blijven hun verdriet trouw. Ik ben zelf niet zo, ik ben mijn verdriet liever ontrouw.

Voor de boekenpodcast Het verhaal praat Monique Huijdink met schrijvers over hun boek, in deze aflevering met Annelies Verbeke over haar verhalenbundel Halleluja.

Annelies Verbeke brak in 2003 door in de letteren met haar debuutroman Slaap! Zij schrijft toneelstukken, scenario’s, verhalenbundels, romans en novellen. Met haar roman Dertig dagen won Verbeke de F. Bordewijkprijs, de NRC Boekenprijs en de Opzij Literatuurprijs. En nu is er een nieuwe bundel van 15 verhalen met de titel Halleluja. In deze verhalen ontdekken de personages dat elk begin een einde in zich draagt en dat een einde vaak, maar niet altijd, een nieuw begin inluidt.

 

Monique Huijdink is tekstschrijver. Ze heeft tevens een thriller op haar naam staan over de intriges achter de schermen van de Tour de France.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: DaveBleasdale (cc)

Kunst op Zondag | Verboden vruchten

De Boekenweek is ten einde. Na een week ‘verboden vruchten’ kunnen we dus weer over tot de orde van de dag: zoete koek.

In haar propaganda ging De Boekenweek geheel voorbij aan de mythische verboden vruchten en legde de nadruk op genot.

De mens is genotzuchtig. Maar toegeven aan genot levert soms strijd op, met ons geweten, onze levensovertuiging, onze omgeving en onze fysieke dan wel geestelijke grenzen. Wel willen, niet mogen, toch doen: verboden vruchten, zowel in het leven als in de letteren.

Drank, drugs en vooral seks. Daar moest het over gaan. Terwijl het verboden fruit afstamt van een aan alle kanten rammelend verhaal over het verbod op kennis.

De essentie van dat verhaal is dat een of andere god eens wilde uitzoeken of zijn mensen gehoorzaam, onvoorwaardelijk en blindelings in hem wilden geloven. Die god ontwierp een testje die zo in elkaar zat dat het wel verkeerd af moest lopen. Waarna er de meest onlogische dingen gebeurden.

Michelangelo – fresco Sixtijnse kapel. De Verleiding en de Verdrijving uit het paradijs, 1508 – 1512.
cc flickr Dennis Jarvis photostream Italy-3227 Michelangelo Sistine Chapel

Een larmoyant verhaal tegen de ratio, tegen de essentie van de vrije wil, tegen de nieuwsgierigheid en zeker tegen de vrijheid van meningsuiting. Voor al die zaken werd de mens genadeloos gestraft.

Foto: copyright ok. Gecheckt 11-02-2022

Boekenweek! | Guignol’s Band – Céline

RECENSIE - Vergeten boek? Ha! Dan denk ik aan ‘Guignol’s Band’! Van Céline!… Louis Ferdinand Destouches… alias Louis-Ferdinand Céline, de grote stijlvernieuwer! Met zijn korte zinnen! En zijn drie puntjes… nooit, nooit zou de literatuur meer hetzelfde zijn…

Het ging zo… toen ik student was leerde ik ooit Brusselmans kennen… vond ik geweldig! Dat was pas andere koek dan dat ik voorgekauwd had gekregen als literatuur op school! Niks geen volzinnen… spreektaal! Alledaags geneuzel… gewoon, pats! direct op papier! Dacht nog bij mezelf: dit is een grote vernieuwer… Wist ik veel… ik was ook pas twintig…

Zo laafde ik me aan weliswaar grappige doch vrij middelmatige literatuur… totdat een vriend mij vertelde: maar… dan heb je Céline nog niet gelezen! Wie? Céline! Kwam-ie met een boekje aan zetten… Gesprekken met professor Y… damn… meteen was ik verkocht…

Alleen, er was iets met die gast… die Céline… wat? Een genie! Maar… ook een klootzak! Een zakkenwasser eerste klas! Whoooh, daar zat een luchtje aan! In zijn grootste werken… de Reis naar het Einde van de Nacht… en Dood op Krediet… ja, daar houdt hij zich nog in… Maar daarna komt hij met zijn pamfletten! Zijn antisemitische pamfletten! Het is ongehoord!

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Foto: St.-Pietersnieuwstraat 132, Gent copyright ok. Gecheckt 06-11-2022

Boekenweek! | Henri Pirenne

RECENSIE - Afgelopen zondag ben ik in Gent langs het huis aan de Sint-Pietersnieuwstraat 132 gewandeld waar de Belgische historicus Henri Pirenne (1862-1935) woonde, de auteur van Mahomet et Charlemagne. Het bleek een moderne bouwval. Zelfs geen gevelsteentje herinnerde aan de ooit beroemde bewoner, maar eigenlijk verbaasde dat me niet. Wie een écht belangrijk boek schrijft, zal zien dat zijn inzichten zó ingeburgerd raken dat niemand meer herkent dat je er anders over kunt denken, waarna degene die het heeft bedacht kan worden vergeten.

De vraag die Pirenne wilde beantwoorden, was waarom de Middeleeuwen zo’n ander karakter hadden dan de Oudheid. Er was een transitie geweest, zoveel was duidelijk. In het Romeinse Rijk was er interregionale handel, bloeiden de steden, betaalden de mensen met munten, beloonde de overheid zijn functionarissen in geld; in de Middeleeuwen was de handel beperkter, waren de steden kleiner, ruilde men producten en compenseerde de vorst zijn graven en hertogen door ze land in leen te geven. Wat was er gebeurd?

De negentiende-eeuwse visie, die in Nederland nog wordt aangehangen door de welbekende Leidse historicus M. Rutte, kwam erop neer dat barbaarse stammen het Romeinse Rijk onder de voet hadden gelopen: de Angelen en Saksen hadden zich gevestigd in Brittannië, de Franken in Gallië, de Visigoten en Sueben op het Iberische Schiereiland, de Vandalen in Tunesië en de Ostrogoten in Italië. De geschreven bronnen vermelden allerlei gevechten, we weten van serieuze militaire problemen, het staat vast dat Rome tweemaal is geplunderd en het is een feit dat het staatsapparaat in de westelijke provincies desintegreerde.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Volgende