Overzicht

Montesquieu Instituut

177 Artikelen
Achtergrond: Jay Huang (cc)
Foto: Haberdoedas on Unsplash

Artikel 90 Grondwet: Grondwettelijke plicht tot actie in het Israëlisch-Palestijnse conflict

, door

ANALYSE - door Otto Spijkers

Artikel 90 van onze Grondwet (Gw) bepaalt dat “de regering de ontwikkeling van de internationale rechtsorde bevordert.” In deze bijdrage ga ik in op de betekenis en relevantie van deze constitutionele opdracht, in het bijzonder voor de verantwoordelijkheid van de Nederlandse regering om het respect voor de internationale rechtsorde te bevorderen binnen de context van het Israëlisch-Palestijnse conflict. Ik begin met een bespreking van de strekking van dit wetsartikel en kijk daarna hoe het in het huidige maatschappelijke en politieke debat wordt aangehaald. Zie over ditzelfde onderwerp trouwens ook het recent verschenen artikel van Leonard Besselink.

Artikel 90 Grondwet

Artikel 90 Gw is een opvallende bepaling. Tussen 1953 en 1983 was het, formeel gezien, de Koning die de taak had om de ontwikkeling van de internationale rechtsorde te bevorderen. Sinds de grondwetsherziening van 1983 ligt deze verantwoordelijkheid bij de regering. Nederland is bovendien het enige land ter wereld dat zijn regering via de Grondwet zo expliciet verplicht tot het bevorderen van de internationale rechtsorde. Maar wat betekent dat eigenlijk in de praktijk? Wat houdt die bevordering precies in, en hoe wordt van de regering verwacht dat zij daaraan invulling geeft?

Doordat artikel 90 vrij algemeen is geformuleerd, leent het zich niet goed voor directe werking of als basis voor een beroep bij de rechter. Dit blijkt onder meer uit het arrest van de Hoge Raad van 6 februari 2004 in de zaak van de Vereniging van Juristen voor de Vrede (VJV) e.a. tegen de Staat der Nederlanden. In die zaak verzochten de eisers de rechter om de Staat te verbieden nog langer medewerking te verlenen aan militair geweld door (bondgenoten van) de Verenigde Staten (VS) tegen personen die in verband werden gebracht met de aanslagen van 11 september 2001. Volgens de eisers was dergelijk handelen niet alleen in strijd met het VN-Handvest, maar ook met artikel 90 Gw, omdat het geweld volgens hen onverenigbaar was met dwingende normen van het internationaal recht (jus cogens).

Foto: Roͬͬ͠͠͡͠͠͠͠͠͠͠͠sͬͬ͠͠͠͠͠͠͠͠͠aͬͬ͠͠͠͠͠͠͠ Menkman (cc)

Politieke verantwoordelijkheid bij genocidepreventie

, door

Op 10 april 2002 presenteerde het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies zijn rapport over de val van Srebrenica. Het onderzoek concludeerde dat Nederland, ondanks de complexe omstandigheden, meer had kunnen en moeten doen om de genocide te voorkomen. Op 16 april 2002 bood het kabinet‑Kok II, onder leiding van premier Wim Kok, collectief ontslag aan. Niet vanwege een parlementair debat of stemming, maar voortkomend uit een diepgaand moreel besef: nationale verantwoordelijkheid nemen voor falend beleid, gebaseerd op de vernietigende uitkomsten van het NIOD‑rapport over Srebrenica. Hanna Nieuwenhuizen vergelijkt de reactie van de toenmalige regering op dat rapport met die van de huidige regering op de conclusies van experts over de verantwoordelijkheid voor de preventie van genocide in Gaza nu. 

Het rapport van het NIOD besloeg meer dan 3400 pagina’s en concludeerde dat Dutchbat op een “zeer onhelder mandaat” was ingezet in wat officieel een ‘safe area’ heette, maar in werkelijkheid nauwelijks werd beschermd. De politieke en militaire leiding had geen gecoördineerde strategie ontwikkeld, onvoldoende informatie ingewonnen en vertrouwde te veel op internationale partners die hun militair mandaat niet waarmaakten.

Als in de weken voordat het rapport naar buiten kwam liep de spanning op. Minister Jan Pronk had op 28 maart in een televisie-interview verklaard dat de politiek gefaald had bij Srebrenica. Het interview leidde tot woede bij zijn collega’s in het kabinet, inclusief Kok. Pronk had zichzelf als zelfbenoemde martelaar alle schuld op zich genomen en bracht het kabinet hiermee in een lastig parket.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Kloppende cijfers, lege stembus

, door

ANALYSE - van John Bijl & Michiel van der Eng

Zwembaden dicht, buurthuizen gesloten, sportvelden verzakt. Gemeenten raken stap voor stap het vermogen kwijt om te doen wat burgers van ze verwachten. Toch lijkt niemand zich echt zorgen te maken. De strijd over het gemeentefonds wordt weggezet als gezeur over geld. Maar wie goed kijkt, ziet dat hier niet alleen het lokale voorzieningenniveau, maar ook de democratie zélf op het spel staat.

Al meer dan twintig jaar krijgen gemeenten er taken bij, maar moeten ze het doen met minder geld. Bezuinigingen, doeluitkeringen en decentralisaties stapelen zich op. Toch leidde dit niet tot echte verontwaardiging.

Pas recent werden gemeenten assertiever: de toenmalig voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), Jan van Zanen, sloeg bij de minister naar eigen zeggen ‘met de vuist op tafel’. Wethouders financiën demonstreerden op het Malieveld en onlangs dreigde de VNG zelfs met een rechtszaak tegen het Rijk. Het resultaat? Bij de recente Voorjaarsnota krijgen gemeenten er weer vooral eenmalig geld bij; precies genoeg om de rechtszaak af te wenden. Het ravijnjaar is niet gedicht, maar verschoven. En de structurele zorgen blijven.

Wat ooit een zelfstandige bestuurslaag was, is steeds meer een uitvoeringsorgaan van het Rijk geworden. De autonomie die gemeenten formeel hebben, wordt uitgehold door financiële afhankelijkheid en politieke bemoeienis. Het gemeentefonds, ooit bedoeld om gelijkheid en ruimte te garanderen, is verworden tot een sturingsinstrument. Daarmee raakt niet alleen de slagkracht van gemeenten, maar ook hun legitimiteit – en dus die van het héle binnenlands bestuur.

Foto: Koen Suyk Anefo, , via Wikimedia Commons.

Fascisme, in onze tijd?

, door

ANALYSE, RECENSIE - Honderd jaar geleden, 1925, publiceerde Hitler in “Mein Kampf” zijn gruwelijk gedachtegoed. Het was de aanzet tot het Duitse nazisme, dat tot de ondergang van de Duitse Weimar Republiek leidde. Het Duitse nazi-bewind heeft vervolgens tot 1945 groot onheil veroorzaakt.

Is er in onze dagen nog sprake van zulk gedachtegoed dat – vanwege de iets eerder ontstane, verwante beweging van Mussolini in Italië – ‘fascisme’ is gaan heten? Het begrip wordt namelijk in de openbare discussie al te gemakkelijk gehanteerd. Waar praten we eigenlijk over?

Het toonaangevende werk over fascisme is van de hand van de Amerikaanse Harvard-hoogleraar Robert Paxton. Het heet “The Anatomy of Fascism” (verschenen in 2004). Het is in 2025 in het Nederlands vertaald, en uitgegeven bij Prometheus. Van die vertaling is in 2025 al tweemaal een herdruk verschenen. Dat zegt wel iets.

Toen aan Paxton in 2016 werd gevraagd of wat Trump verkondigde (en deed!) fascistisch was ontkende hij dat nog. Maar na Trumps ontkenning van de verkiezingszege van Biden, en vervolgens de aanmoediging aan de bestormers van het Capitool in Washington door Trump in 2021, is Paxton daarop moeten terugkomen.

Dat is, dunkt me, onrustbarend. Trumps “open verkondigde aanmoediging van geweld door burgers, dit om de uitslag van een verkiezing ongedaan te maken, overschrijdt een rode lijn”, schreef Paxton. Ook Folkert Jensma vroeg zich, in de NRC van 12 maart j.l., af “Is dit een rerun van de geschiedenis van Weimar of een kwaadaardige mutatie daarvan?”.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Steeds meer stemmen tegen begrotingen in de Eerste Kamer

, door

Op 22 april 2025 stemde de Eerste Kamer in met de laatste begroting van het reeds lopende jaar. Een verwerping van een begroting (zoals voor het laatst in 1906) was nog niet in zicht, maar het aantal tegenstemmen in de Eerste Kamer bij begrotingsbehandelingen is de afgelopen jaren hoger dan voorheen. 2025 lijkt daarbij een nieuw record.

Achtergrond

Tegen een begroting stemmen is niet alleen gebruikelijker geworden in de Eerste Kamer, maar ook in de Tweede Kamer. De Eerste Kamer stelt zich echter doorgaans zeer terughoudend op bij het behandelen van begrotingen (zie Begrotingsbehandeling in de Eerste Kamer). Dit komt deels doordat de senaat een begroting niet mag amenderen, maar bij ontevredenheid alleen kan tegenstemmen. Het afwijzen is een zwaar middel, waarvan de gevolgen ook niet geheel duidelijk zijn.

In de periode 1971-2002 werd een begroting vaak eerst ‘administratief afgehandeld’ (zonder stemmen), en daarna pas besproken in het nieuwe jaar. Als er niet gestemd wordt, kunnen partijen nog wel aangeven dat zij tegengestemd zouden hebben als het in stemming was gebracht (dit staat bekend als een ‘aantekening vragen’).

Neem bijvoorbeeld de begroting van 2000. Hierbij werd twee keer een aantekening gevraagd: de SP vroeg om een aantekening bij de begroting van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en GroenLinks wilde geacht worden tegen de artikelen over kernwapens in de begroting van Defensie gestemd te hebben.

Foto: Jeroen Van Hove (cc)

De onwil om te luisteren (én te handelen)

, door

COLUMN - Caelesta Braun maakt zich zorgen over de geringe ontvankelijkheid van de huidige coalitiepartijen voor kritiek, adviezen en oproepen uit de samenleving.

Ik moest laatst denken aan het gedicht ‘lekker stout’, een van die treffende gedichten van Annie M.G. Schmidt. Het gedicht begint met: “ik wil niet meer, ik wil niet meer…”. Vervolgens word je meegenomen in een tirade van onwil, om daarna over alle stoute dingen te lezen die de ik-persoon wel wil, bijvoorbeeld: “ik wil heel hard stampen in een plas en dan m’n tong uitsteken.” Om dan uiteindelijk bij de afsluitende zin aan te komen: “en als ze kwaad zijn, zeg ik: Bil!”

Wie het gedicht als ouder leest, herkent de opstandige (peuter)puber. Je ziet ze voor je. Vaak ook nog stampvoetend en met de handen tegen de oren: “Ik luister niet, lekker puh, je kan me toch niks maken.” Dat is ook de boodschap van het gedicht: gewoon lekker overal tegenaan schoppen en je nergens iets van aantrekken. De wijze ouder bakent stevig af en wacht geduldig, wetende dat dit gedrag tijdelijk is en hoort bij de ontwikkeling van peuters naar kinderen en van pubers naar volwassenheid.

Bij mij roept dit gedicht niet alleen associaties op met (peuter)pubergedrag, maar het doet mij juist ook denken aan de huidige coalitiepartijen. De onwil om te luisteren naar de wereld om hen heen en er betekenisvol naar te handelen nemen zorgelijke vormen aan. Medeoverheden, uitvoeringsorganisaties, adviesraden, wetenschappers, journalisten, rechters, maatschappelijke organisaties; ze kunnen allemaal roepen tot ze een ons wegen. Geen gehoor. “Ik luister lekker toch niet.”

Foto: Martijn Beekman - Het kabinet-Schoof in de Trêveszaal voorafgaand aan de ministerraad., via Tweede Kamer.

Het aangeschoven kabinet

, door

COLUMN - van Prof.Dr. Bert van den Braak

In de formatie 2024 werd het extraparlementaire karakter van het te vormen kabinet benadrukt.[1] Geen dichtgetimmerd regeerakkoord meer, maar een scheiding tussen een regerend kabinet en een controlerend parlement. Er kwam een hoofdlijnenakkoord van de vier coalitiepartijen, wat door het kabinet in een regeerprogram moest worden uitgewerkt. Tot zover de theorie. Het leek toen al een illusie.

Hoe gaat het in de praktijk? Belangrijke beslissingen worden genomen door de vier voorzitters van de coalitiefracties (soms met secondant) die zich binden aan de uitkomst. Doel is vooral ‘eigen punten’ binnenhalen. Bij het overleg over de Voorjaarsnota zat de minister van Financiën aan tafel en ongetwijfeld drukte hij een stempel op het beraad door de (financiële) marges aan te geven. Ook premier Schoof schoof op enig moment aan, maar zijn rol was beperkt. De overige ministers werden een dag na het akkoord op de hoogte gebracht van de uitkomst.

Eerder, in december 2024, deelde de premier mee dat hij was geïnformeerd over de uitkomst van overleg tussen de coalitiefracties en vier oppositiepartijen (CDA, CU, SGP en JA21) over aanpassing van de Onderwijsbegroting. Ook toen kregen de overige ministers daarna te horen wat voor hen de gevolgen waren.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Achtergrond V-Dem rapport: hoe democratieën in kaart worden gebracht

, door

ANALYSE - Het in 2014 opgerichte V-Dem Institute van de Universiteit van Gotenburg geeft sinds de oprichting jaarlijks een rapport uit over de wereldwijde staat van de democratie. Dit jaar is, zoals Wim van Meurs beschrijft in zijn recent verschenen bijdrage op de website van het Montesquieu Instituut, het alarmerende nieuws verschenen dat Nederland tot de landen behoort waar ‘autocratiserende’ tendensen zichtbaar zijn.

Nederland is hier zeker niet de enige in. Volgens het rapport zijn er wereldwijd, voor het eerst in twintig jaar, meer autocratieën (91) dan democratieën (88). 45 landen, met daarin 40% van de wereldbevolking, is aan het autocratiseren. 19 landen, waarin in totaal 6% van de wereldbevolking leeft, is aan de democratiserende hand.

Van Meurs beschrijft waarom er volgens het V-Dem Institute in Nederland democratische achteruitgang te zien is. Daarbij plaatst hij ook kanttekeningen bij de waarde van het rapport. In dit stuk wordt de onderliggende data verder uitgediept, gekeken hoe bepaalde cijfers tot stand komen en gepoogd concepten te verduidelijken. Het is bij al deze cijfers belangrijk om te onthouden dat het gaat om de democratische ontwikkelingen in 2024.

1. Methode en wereldwijde cijfers

V-Dem staat voluit voor ‘Varieties of Democracy’. In haar jaarlijkse rapport tracht het instituut, aan de hand van data, regimes van landen te classificeren en in te delen bij een van de vier hoofdcategorieën, van ‘minst vrij’ tot ‘meest vrij’:

Foto: Martijn Beekman - Het kabinet-Schoof in de Trêveszaal voorafgaand aan de ministerraad., via Tweede Kamer.

Eenheid van beleid: een grondwettelijke verplichting

, door

ANALYSE - van van Prof.Dr. Joop van den Berg

Dat ministers lid zijn van de ministerraad en dus met één mond dienen te spreken, is sinds 1983 een grondwettelijk vereiste. In grondwetsartikel 45 staat immers: “De ministerraad beraadslaagt en besluit over het algemeen regeringsbeleid en bevordert de eenheid van dat beleid”. Maar, dit ‘homogeniteitsbeginsel’ is al veel ouder. Het werd voor het eerst vastgelegd in artikel 13 van het Reglement van orde voor de ministerraad (RVOMR) uit 1850. Daarin stond: “Geen lid zal tegen (een) besluit der meerderheid mogen handelen. Indien een lid het besluit in strijd acht met zijn verantwoordelijkheid, verwittigt hij hiervan den Raad, opdat deze overwege, wat te doen zij”.

Behalve de negentiende-eeuwse formulering is er aan dat homogeniteitsartikel door de jaren heen weinig veranderd. In het huidige RVOMR staat immers in art. 12: “1. Indien een minister een besluit in strijd acht met zijn verantwoordelijkheid, geeft hij daarvan kennis aan de raad. 2. In geen geval handelt een minister of staatssecretaris tegen een besluit van de raad”.

De formulering is vrijwel identiek, de betekenis is sinds 1850 wel veranderd.

Thorbecke formuleerde art. 13 om duidelijk te maken dat de ministers voortaan bij meerderheid van stemmen zouden besluiten en als raad zouden optreden tegenover de Koning, die slechts kon tekenen of niet tekenen. Dat week af van wat tot dan toe gebruikelijk was. Tot 1850 immers leverden de ministers individueel hun oordeel bij de Koning in, zodat deze vrijelijk zou kunnen kiezen voor wat hem het beste leek. Thorbecke maakte daar een einde aan en verplaatste zodoende het zwaartepunt van de politieke besluitvorming van de Koning naar de verantwoordelijke ministers. De voorgeschreven eenheid was zijns inziens een rechtstreeks gevolg van de introductie (in 1848) van de politieke ministeriële verantwoordelijkheid.

Foto: Roel Wijnants (cc)

De Nederlandse regering zet nu zelf de Europese begrotingsregels opzij

, door

De coalitiepartijen hebben een compromis gesloten met premier Schoof over de Europese herbewapeningsplannen (ReArm, zie hier een uitleg over de plannen). Schoof hoeft in Europa zijn steun niet in te trekken, maar moet bij uitbreiding van de plannen wel eerst langs de Kamer. Dat compromis leidde er ook toe dat alle coalitiepartijen steun gaven aan de motie-Eerdmans, waarin de regering verzocht wordt “zich actief te verzetten tegen eurobonds en strikt toe te zien op de naleving van de Europese begrotingsregels”. Ik richt me hier op het tweede deel van de motie, over de begrotingsregels. Daarover had Pieter Omtzigt eerder ook al een motie ingediend. Onderdeel van ReArm is namelijk het activeren van de ontsnappingsclausule die in de begrotingsregels staat, zodat EU-lidstaten meer kunnen uitgeven aan defensie. Het verzet hiertegen van de coalitie is opmerkelijk, omdat zij zelf ook lak heeft aan die begrotingsregels.

Dat zit zo. In april 2024 zijn – na lange onderhandelingen – de nieuwe Europese begrotingsregels van kracht geworden. De begrotingsregels bestaan uit een preventieve en een correctieve fase. In de preventieve fase moeten de lidstaten in overleg met de Commissie een vierjarig begrotingspad maken (een plan voor de houdbaarheid van de nationale begroting). Het pad moet worden goedgekeurd door de Raad van de Europese Unie. Als een land in de jaren daarna te veel afwijkt van het afgesproken pad dan komt het in de correctieve fase terecht. In deze fase kan de Raad van Ministers boetes opleggen, tenminste als het land geen maatregelen neemt tegen een te hoog begrotingstekort, waarbij alles hoger dan 3% wordt gezien als ’te hoog’.

Foto: De interruptie microfoon in de plenaire zaal van de Tweede Kamer Credit: www.tweedekamer.nl

Laat de Tweede Kamer zelf beperkingen stellen aan het vragenrecht

, door

ANALYSE - door Simon van Oort

Chocoladeletters in de zaterdagkrant. Mondelinge vragen op dinsdag. De oplossing graag al vorige week. ‘Niet alles kan en zeker niet tegelijkertijd’.[1] Het is een goed en wijs advies. Een verkoopbaar antwoord op een Kamervraag is het zelden. Kamerleden erkennen dit probleem.

Voormalig GroenLinks-fractievoorzitter Jesse Klaver wijdde zijn bijdrage aan de Algemene Politieke Beschouwingen van 2019 aan de oproep te stoppen met scorebordpolitiek, met, ‘bezig zijn met de vraag wie het debat wint: wie komt er als winnaar uit, in plaats van dat we kijken naar welke problemen er zijn opgelost’.[2]

Bij de algehele herziening van het Reglement van Orde in 2020 temperde toenmalig Kamerlid van Meenen (D66) de verwachtingen: niet alles liet zich via het reglement oplossen. Een echte aanpak van zaken zou een cultuuromslag vragen.[3] Klinkt mooi, wijs ook. Minder regels, meer samen, schouders eronder en hop, die cultuur veranderen. Nieuw is het niet. ‘We kunnen duizend keer zeggen dat we minder moties en Kamervragen willen, maar dat moeten we dan ook doen’, aldus Kamervoorzitter Frans Weisglas.[4] Dat was in 2004.

Nu bieden in het verleden behaalde resultaten geen garantie voor de toekomst, maar hoopvol stemt dit bepaald niet. Daarom een nieuw voorstel van structurele aard: laat de Tweede Kamer zelf inhoudelijke beperkingen stellen aan het vragenrecht.

Foto: FolsomNatural (cc)

Niet Poetin, maar Trump als genadeklap voor de Europese veiligheidsarchitectuur

, door

COLUMN - van Laurien Crump

Niemand had drie jaar geleden, toen Poetin Oekraïne binnenviel, kunnen bevroeden dat niet de Russische president, maar zijn Amerikaanse evenknie de genadeklap aan de Europese veiligheidsarchitectuur zou uitdelen. Poetins invasie in Oekraïne leek een dieptepunt in Europese betrekkingen.

Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog was er een internationale oorlog op Europees grondgebied, Rusland was volstrekt onrechtmatig een vredelievend buurland binnengevallen en de soevereiniteit van Oekraïne werd met voeten getreden. Democratie en rechtsstaat bleken ook in de Russische buitenlandpolitiek loze begrippen.

De reactie op Poetins invasie gaf reden tot hoop: de kracht en veerkracht van de Oekraïners overtrof alle verwachtingen, de gelederen binnen de EU en de NAVO sloten zich vrijwel meteen, en de steunpakketten richting Oekraïne en sanctiepakketten richting Rusland volgden elkaar in razendsnel tempo op. Kyiv is niet ingenomen, Zelenski is nog aan de macht en de Europese veiligheidsarchitectuur leek tot voor kort nog min of meer intact.

Sinds de veiligheidsconferentie in München veertien dagen geleden is er echter een nieuw dieptepunt bereikt. De Amerikaanse president Trump en zijn entourage delen de laatste weken de ene klap na de andere uit, niet aan Rusland, maar aan Europa en Oekraïne. Nadat de Amerikaanse minister van defensie (en voormalig Fox presentator) Pete Hegseth Oekraïne in de uitverkoop had gedaan, hield vicepresident Vance een ronkend betoog dat zo uit het script van Poetin had kunnen komen.

Volgende