Gastlogger: Kunst is er niet om te behagen

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

De kracht van Jan Peter Balkenende manifesteert zich in kleine gezelschappen. Als secretaris van belangrijke CDA-beleidscommissies leerde hij in de jaren negentig de techniek van de timing in de binnenkamer van de macht. Wat is het geschikte moment om toe te slaan met een tekstcompromis of een laatste bod? Wanneer laat je je tanden zien met een luid en duidelijk ‘nee’?
Hierin lijkt Balkenende meer op Wim Kok dan op Ruud Lubbers. Kok kon ook lang wachten, zwijgen en uiteindelijk onverbiddelijk zijn. Balkenende is nóg meer een stille, gesloten pseudo-autist.

Zijn optreden in de Kamer wil maar niet indrukwekkend worden; het lukt hem bijvoorbeeld nog steeds niet zijn gezag te doen gelden met een geïmproviseerd betoog over staatsrecht en de scheiding der machten. Maar het deert hem niet. Je ziet hem denken: laat ze maar schuiven, terwijl hij in de ministersbanken stug naar zijn Blackberry staart. Want hij heeft een eindbod in zijn achterzak.
Dat hebben ze bij de VVD deze week aan den lijve ondervonden. Rasonderhandelaar Gerrit Zalm zag woensdagavond in de Trêveszaal hoe Balkenende opeens op het punt stond af te hameren, met de conclusie dat de VVD het kabinet moest verlaten.
Dat zou een abrupt en roemloos einde hebben betekend van Zalms succesvolle ministerschap. En dus werd ten laatsten male geschorst en accepteerde het VVD-smaldeel in het kabinet de vernederende oplossing voor de Verdonk-crisis.

Bij de PvdA realiseren ze zich nog helemaal niet wat hun boven het hoofd hangt. In een coalitie met de ChristenUnie, de PvdA en het CDA heeft het CDA het volle overwicht. Op grond van de zetelverdeling in de Kamer mag de partij meer ministers leveren dan de ChristenUnie en de PvdA samen. Dat geeft Balkenende alle gelegenheid zijn binnenkamervergadertechniek toe te passen en de PvdA met subtiele vernederingen in grote problemen te brengen.
Kan dat ondervangen worden met een slim regeerakkoord? Niet als de informatie het karakter van de laatste weken houdt. Wouter Bos verloor toen het initiatief en dat is precies de reden waarom het CDA de lijzige informateur Rein Hoekstra prefereert. Bos had het nakijken toen Hoekstra Balkenende en Jan Marijnissen stimuleerde elkaar uit te sluiten.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

Tijdens een dinertje met een paar prominente PvdA-dissidenten heeft informateur Rein Hoekstra zich vorige week al laten ontglippen dat een coalitie van CDA, PvdA en SP echt nog een brug te ver is. Wie je van het CDA ook spreekt, zodra het over de SP gaat, trekken ze scheve gezichten. Ze zijn het eens met Gerrit Zalm, die daags na de verkiezingen de club van Marijnissen voor anarchisten uitmaakte.
Dat is een wel erg slordige typering van voormalige maoïsten, die grote angst voor de SP verraadt. Nergens anders in West-Europa is de laatste tien jaar een links populistische actiepartij zo ver gekomen. Het wordt griezelig gevonden, de onstuitbare organisatiekracht van de Socialistische Partij, men snapt er niets van, ook omdat de SP soms doet denken aan een succesvol familiebedrijf met sektarische trekjes.

Ik stuurde een verlichte CDA’er in een adviescollege van de staat een exemplaar van De Socialisten – achter de schermen van de SP, het boek dat Rudi Kagie in 1994 schreef over de opmars van de partij (er wordt binnenkort een herdruk van uitgegeven). Op het begeleidende kaartje schreef ik: ‘Ga hoffelijk om met uw vijand, leer hem beter kennen!’
Het bleef akelig stil, dus belde ik na een week op. Toen werd mij duidelijk dat de CDA-top Wouter Bos heel langzaam aan het losweken is van zijn voornemen niet zonder de SP te regeren. Balkenende wil onder geen beding een kabinet met sociaaldemocraten en socialisten. Dat ervaart hij als een gijzeling.

Balkenende is van alle confessionele premiers van na de oorlog – voor hem waren dat Beel, de Quay Marijnen, Cals, Zijlstra, de Jong, Biesheuvel, Van Agt en Lubbers – de conservatiefste. Zijn nederlaagoverwinning sterkt hem in zijn onverzettelijkheid. Maar het getuigt van oud denken om aan een verkiezingsuitslag niet een morele plicht te ontlenen en ongebruikelijke regeringscombinaties te onderzoeken.
Deze verkiezingsuitslag uitslag vraagt om convergentie: de grote partijen moeten werkelijk bereid zijn tot een uitruil te komen en elkaar herkenbare successen gunnen. Maar dat vereist een andere manier van onderhandelen.

Er was een tijd dat ik minachtend deed over stille tochten. Eigenlijk begreep ik gewoon niet waar het goed voor was. Er is iets ergs gebeurd, een moord meestal, en dan trek je in georganiseerde lijdzaamheid door de straten. Dat zwijgen vond ik maar raar. Meestal was men boos. Waarom dan zwijgen? Ik snapte ook niet waar het nou een protest tegen was. Ja, eerdere tochten waren specifiek gericht tegen het veronderstelde toegenomen zinloos geweld. Een demonstratie tegen moreel verval. Maar latere tochten vingen ook aan naar aanleiding van schijnbaar geïsoleerde gebeurtenissen. Waar protesteerden ze dan tegen? Het scheen mij bovendien wat plichtmatig te worden. Sommigen verdacht ik er zelfs van mee te lopen omdat ze al die toegestroomde journalisten wel interessant vinden.

Zondag was er weer een tocht. Ditmaal vanwege de moord op een kind. Een daad die ogenschijnlijk losstaat van enige maatschappelijke of politieke ontwikkeling. Een incident, luidt het cliché in zo’n geval. Wat echter geen incident is, is een groot deel van de reacties op forums. Die zijn angstaanjagend voorspelbaar. Men vraagt zich schuimbekkend af waar het heen gaat met dit land, tikt met rode vingers woedende comments over de multiculturele samenleving, over gebrekkige jeugdzorg, over disfunctionerende politiek, over strenger straffen, opknopen en hoofdafhakken. Velen zullen dat in een vlaag van verbolgenheid hebben gedaan, maar ik vrees dat velen desondanks behoorlijk oprecht waren in hun afgekloven retoriek en populistisch gekrijs.

De zaterdagcolumn van Felix Rottenberg uit de papieren editie van het Parool verschijnt iedere zondag, maandag of dinsdag op Sargasso.

De opdracht aan minister Rita Verdonk voorlopig geen uitgeprocedeerde asielzoekers uit te zetten, heeft grote politieke betekenis. Het laat zien dat in de nieuwe Tweede Kamer een krappe maar unieke meerderheid is, zonder het CDA, die de sociaalrechtvaardige as genoemd kan worden. Dit zet druk op de kabinetsformatie.

Het heeft in CDA-kringen de vreugde over de verkiezingsuitslag behoorlijk getemperd. Ongemak is ervoor in de plaats gekomen, en onzekerheid. CDA’ers in de Raad van State en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid schieten hun collega’s van de PvdA aan: “Wij zullen het in hoge mate samen moeten doen, dat is belangrijk om vast te stellen, toch?” Heel lastig, heel moeilijk, noemen CDA’ers een coalitie met de SP. Zo’n kabinet brengt geen stabiliteit, vinden ze, alleen al door het bekrompen denken van de SP over Europa en de internationale verhoudingen.

Iedereen kijkt de kat uit de boom. PvdA en SP hebben informeel nog geen diepgaande gesprekken gevoerd. Op een vrolijke manier ontlopen zij elkaar.

De vraag is: hoe ver reikt de moed van Wouter Bos en Jan Marijnissen? De SP-leider beschikt over een uitstekende kennis van de politieke geschiedenis van de laatste dertig jaar. Hij zal zich maar al te goed herinneren hoe D66 na de comeback van Hans van Mierlo altijd de verliezende partij was in kabinetsformaties.