Kunst op Zondag leest Anselm Kiefer

Zaterdag 8 maart 2025 is de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer 80 jaar geworden. Ter gelegenheid van deze mijlpaal zijn er nu twee tentoonstellingen met zijn werk in Amsterdam. Het Van Gogh Museum en de buren van het Stedelijk Museum hebben samen vele zalen vrijgemaakt voor werk van Kiefer. Bij de tentoonstelling Sag mir wo die Blumen sind is een boeiende catalogus verschenen. Hierin komt de kunstenaar zelf ook aan het woord. Voor Kunst op Zondag volgt hier een recensie van deze publicatie. Het bezoek aan de exposities wordt er nog interessanter door. https://youtu.be/slRnc0MobHU?si=jvJryx0CRRA45O_4 Sag mir wo die Blumen sind De titel van de duo-tentoonstelling Sag mir wo die Blumen sind verwijst naar het anti-oorlogslied Where have all the flowers gone? Van de Amerikaanse song writer, folkzanger en activist Pete Seeger (1938). Seeger schreef het lied in 1955, in Europa werd het echt bekend toen Marlene Dietrich in 1962 er een Duitse vertaling van uitbracht: Sag mir wo die Blumen sind. In ons land heeft Jaap Fischer in 1973 een Nederlandse versie op vinyl gezet. Er bestaan anno 2025 meer dan twintig vertalingen van het lied, er is ook een versie in het Oekraïens. Speciaal voor deze dubbeltentoonstelling heeft Kiefer een nieuw werk gemaakt, gebaseerd op dit anti-oorlogslied. [caption id="attachment_357764" align="aligncenter" width="450"] Sag mir wo die Blumen sind (2027) © Anselm Kiefer, in de hal van het Stedelijk Museum © collages Wilma Lankhorst.[/caption] De hal op de eerste verdieping van het Stedelijk is gevuld met vijf wand vullende doeken waarin bloemen, soldaten, vergeten kleding en een dodelijk oorlogsslachtoffer zijn te zien. Aan de bovenrand van de werken heeft Kiefer tekstregels uit het lied geschreven, zoals ‘Sag Mir wo die Soldaten sind’, ‘Sag mir wo die Gräber sind’, en ‘Blumen wehen im Sommerwind’.   [caption id="attachment_357766" align="aligncenter" width="450"] Anselm Kiefer (8 maart 1945) in zijn atelier © foto Waltraud Forelli[/caption] Kiefer aan het woord Naast drie catalogi bevat het drukwerk drie essays en een chronologie. Het eerste verhaal wordt verteld door Anselm Kiefer zelf. Hij neemt ons mee in de voetsporen van Vincent van Gogh. Als tiener is Kiefer al geïnspireerd door het werk van Vincent van Gogh. Als hij op zijn 18de een reisbeurs krijt van de Conference of Internationally Minded Schools (CIS) kiest hij er voor om een reis te maken in de voetsporen van Van Gogh door Nederland, België en Frankrijk. Hier reist, lift hij van Parijs naar Arles. Deze reis heeft de jonge Kiefer ervaren als een initiatie, inwijding. Hij was nog nooit in het buitenland geweest, zijn ouders gingen niet op vakantie. Tijdens deze reis hield Kiefer een dagboek bij, dat blijft hij altijd blijven doen. Daarnaast had hij tekenspullen bij zich en maakte hij onderweg schetsen wat hij zag. Een deel van deze schetsen uit 1963 zijn in het prentenkabinet van het Van Gogh Museum te zien. ‘Als Van Gogh in 1887 was overleden, was hij volslagen onbekend gebleven’ Anselm Kiefer (2025 - catalogus p. 13) [caption id="attachment_357768" align="aligncenter" width="450"] Sterrennacht (1889) © Van Gogh en Sterrennacht, hommage aan Van Gogh (2019) © Anselm Kiefer © collage Wilma Lankhorst.[/caption] Kiefer geeft Van Gogh college Na deze inleiding volgt een fascinerend college over de werken van Vincent van Gogh (1853-1890). Hiervoor kiest Kiefer werken uit de laatste drie levensjaren van zijn idool. Persoonlijk hecht Kiefer niet aan de vroegere werken van Vincent van Gogh. Volgens hem zijn het de latere werken die Van Gogh wereldberoemd hebben gemaakt. ‘Van Gogh had niet de flair of het gemak van een geboren schilder’, aldus Kiefer. ‘Voor alles wat hij deed moest hij hard werken’. Datzelfde geldt voor Kiefer. Hij schrijft op p. 13 ‘In mijn werk kun je het eeuwige geworstel zien: het steeds weer vernielen van resultaten die niet voldoende waren aan wat me voor ogen staat’. In zijn essay beschrijft, nee fileert Kiefer dertien werken van Van Gogh, één tekening en twaalf schilderijen. Hij beschrijft de composities, daar is het hem ook om te doen in zijn werk. Kiefer is niet geïnteresseerd in de emotionele aspecten van Van Gogh’s leven. Hem imponeerde de rationele structuur, de zelfverzekerde opbouw van de doeken en dat terwijl Van Gogh de grip op zijn eigen leven steeds verder verliest. Kiefer is net als Van Gogh een zeer belezen man. Steeds voegt hij dichtregels toe aan zijn bevindingen in het werk van Vincent. Ik had graag enkele colleges Van Gogh van Anselm Kiefer gehad. [caption id="attachment_357760" align="aligncenter" width="450"] Kraaien boven een korenveld (1890) © Van Gogh, onder De Kraaien (2019) © Anselm Kiefer © collages Wilma_Lankhorst[/caption] Van Gogh en Kiefer Het tweede essay is van Simon Schama (Londen, 13 februari 1945). Schama is een leeftijdsgenoot van Kiefer, Schama is een internationaal bekend Britse historicus, gespecialiseerd in kunstgeschiedenis, Nederlandse, Franse en Joodse geschiedenis. Hij wordt beschouwd als een van de beste historici van onze tijd. De titel van zijn essay is ‘Van Gogh en Kiefer, een gedeelde liefde voor zonnebloemen’. Zijn bijdrage begint met een foto waarop Schama voor het grote doek ‘Die Krähen’ (de kraaien) van Kiefer staat. Net als Van Gogh’s ‘Korenveld met Kraaien’ (1890) hangen Kiefer’s Krähen nu in het Van Gogh Museum. Kiefer gebruikt vaak stro in zijn werk, zo ook in dit werk. Schama vraagt zich op p. 51 af wanneer Kiefer voor het eerst zonnebloemen zag. Zowel Van Gogh als Kiefer zijn kameraden in ‘tournesols’. De zonnebloem die met de stand van de zon meedraait is volgens Schama het duidelijkste symbool van de verwantschap tussen beide schilders. [caption id="attachment_357761" align="aligncenter" width="450"] La Berceuse (Augustien Roulin 1889) r.© Vincent van Gogh, Stijegnd, stijgend niet zinken (2016-24) © Anselm Kiefer © collages Wilma Lankhorst.[/caption] La berceuse Op verzoek van het team van het Van Gogh Museum heeft Kiefer voor deze tentoonstelling een nieuw werk gemaakt, geïnspireerd op het doek La Berceuse (Augustine Roulin, 1889). Deze installatie heet ‘Steigend, steigend, sinke nieder’, stijgen, stijgen, zink neer (2016-2024). Nieuw is niet het juiste woord het is meer ‘some thing old, some thing new, some thing borrowwed’ iets wat we vaker zien in het oeuvre van Kiefer.  In de vitrine ligt een groot, opengeslagen loden boek met daarop zonnebloempitten. Boven het boek hangt een gedroogde zonnebloem, op de kop. Elk essay wordt gevolgd door een hoofdstuk ‘catalogus’ daarin staan vele afbeeldingen van werk van Kiefer en Van Gogh. Hier zitten ook mooie detail foto’s bij. [caption id="attachment_357769" align="aligncenter" width="450"] Resurrexit (1973) © Anselm Kiefer, Collectie Stedelijk Amseterdam © collages Wilma Lankhorst.[/caption] De erkenning van Kiefer in ons land Antje von Graevenitz (Hamburg, 26 augustus 1940) is een Duitse kunsthistorica, kunstcriticus, docent en auteur. Ze is vijf jaar ouder dan Kiefer en Schama maar ook nog steeds actief op deze aardbol. Von Graevenitz neemt ons eerst mee in de jaren vijftig zestig in Europa. In Duitsland werd weggekeken van het oorlogsverleden. De Duitse kunstenaars hielden zich liever bezig met ZERO, Fluxus en kunst die geïnspireerd was op de Amerikaanse popart. Volgens Von Graevenitz verdoezelden ze  het Duitse oorlogsverleden niet, maar streefde ze andere doelen na. ‘Het Duitse publiek leek er geen moeite mee te hebben om de donkerste kant van de recente geschiedenis en elke vorm van aandacht voor de schuldvraag te negeren’ (p. 131). Kiefer zag als elfjarige beelden van de documentaire Nacht und Nebel (over concentratiekampen) van Alain Resnais. Bij de beelden waren gedichten te horen van Paul Celan (1920-1970) die als Joodse dwangarbeider de oorlog heeft overleefd. Kiefer kent bijna het hele oeuvre van Celan en gebruikt regelmatig dichtregels van Celan in zijn werken. [caption id="attachment_357763" align="aligncenter" width="450"] Reis naar het einde van de nacht (1990) © Anselm Kiefer, Collectie Stedelijk Amsterdam © collages Wilma Lankhorst.[/caption] Kiefer exposeert in het Goethe Instituut In 1973 organiseert de Zwitserse graficus en curator Johannes Gachnang een groepstentoonstelling voor hedendaagse Duitse en Nederlandse kunstenaars in Amsterdam. De expositie Bilanz einer Aktivität was te zien in het vervallen Goethe Instituut op de Herengracht in Amsterdam. Naast werk van George Baselitz en Markus Lüperts hing/stond hier werk van Anselm Kiefer. Van Kiefers’ hand hingen hier tekeningen van zolders (Notung, 1973) nu onderdeel van de collectie van Boijmans van Beuningen). Kort voor deze groepsexpositie heeft Kiefer zijn eerste solo in Amsterdam. Kiefer in Rotterdam Negen jaar later kreeg Kiefer zijn tweede solotentoonstelling ons land in Galerie het Venster in Rotterdam. Het thema van deze expositie was Heliogabal (204-222 na Chr.) voor velen (ook voor mij) nog steeds een onbekend figuur. Heliogabalus is een Romeinse keizer uit de late oudheid. Schrijver Antonin Artraud schreef in 1934 een surrealistisch boek over deze keizer. Dat verhaal fascineerde Kiefer. De gouache van Heliogabal is nu onderdeel van de collectie van het Kröller Müller Museum. [caption id="attachment_357767" align="aligncenter" width="450"] Anslem Kiefer, Bilderstreit in Museum Voorlinden 2024 © collage en foto Wilma Lankhorst.[/caption] Nederlandse musea en particuliere verzamelaars kopen Kiefer’s werk Hierna volgen enkele solo’s van Kiefer in Amsterdam (1977) en beginnen Nederlandse (privé) kunstverzamelaars werk van Kiefer te kopen. Het Van Abbe Museum organiseert in 1979 een Kiefer-tentoonstelling waarna Joop van Caldenborgh (Den Haag, 1940), eigenaar van Museum Voorlinden, zich aansluit bij de kleine groep van privé verzamelaars. Oud museumdirecteur Rudi Fuchs (Eindhoven, 1942)   kende Kiefers werk, er ontstond een vriendschap tussen beide mannen. Na Eindhoven volgde een Kiefer tentoonstelling in het Groninger Museum (1980-81) en in Rotterdam in Boijmans van Beuningen. Directeur Edy de Wilde (1919-2005) van het Stedelijk Museum in Amsterdam had in die dagen al enkele werken van Kiefer aangekocht. Ook die vroege werken van Kiefer zijn nu in Amsterdam in het Stedelijk te zien. [caption id="attachment_357765" align="aligncenter" width="300"] Sag mir wo die Blumen sind, impressie van de catalogus © Uitgeverij Tijdsbeeld (B).[/caption] Titel              Sag mir wo die Blumen sind Auteurs        Anselm Kiefer, Simon Schama en Antje von Graevenitz Uitgever       Tijdsbeeld Gent (B) Jaar               2025 Pagina’s        200 Druk             full colour met veel afbeeldingen ISBN            9789490880491 Prijs             € 34,95 De catalogus is te koop in de museumwinkels van het Van Gogh Museum en het Stedelijk, bij je favoriete boekhandel of hier online. Kijk hier voor alle details over deze tentoonstellingen en de link voor de online ticketverkoop. Vóór de opening op 7 maart 2025 waren er al 100.000 kaarten verkocht. https://youtu.be/jLKdDzdzr9M?si=k7M2J0r9KU67qebK © tekst en foto’s Wilma Lankhorst © gebruik van de foto’s met toestemming van en met dank aan Van Gogh Museum, Stedelijk Museum Amsterdam, Anselm Kiefer en alle bruikleengevers. https://youtu.be/4_EdMD-bC6o?si=TCPVPyKDDDgQBYmd  

Door: Foto: Mijn ontmoeting met Anselm Kiefer © foto Hélène Hartman.

Closing Time | Rutte was bij de dokter

, door

Ook voor Rutte moeten het zware tijden zijn. Maar even zo vrolijk slaat hij zich er doorheen. Dat heeft wel gevolgen….

U hoorde de band Braak met ‘Kramp’, gezongen door de in 2015 overleden Hans Kosterman.

Dat bandje had overigens in een ver verleden nummers die zonder moeite op vandaag te plakken zijn. Wat dacht u van het alarmerende S.O.S.?
Let goed op de steekwoorden met actuele lading. En de boodschap aan het eind: “Wie onderdukt, komt onderaan”
Zo is het maar net…

Doe het veilig met NordVPN

Mededeling

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Het verschil tussen kapitaal en rijkdom

, door

Inleiding

LONGREAD - Economisch journalist en columnist Mirjam de Rijk schreef een uitstekend boek over hoe het grote geld dat private equity heet de publieke sector en ook het bedrijfsleven verandert. Gekaapt door het kapitaal. De recensie die ik er eerder over schreef is hier te lezen.

Het boek is het resultaat van goede onderzoeksjournalistiek. De inhoud is ongemakkelijk en zorgwekkend. Het laat een zeer onwenselijke economische realiteit zien, namelijk, hoe private equity huishoudt in onze publieke sector. Het biedt feiten en inzichten in een wereld die zichzelf liever verborgen houdt. Het beschrijft hoe dat grote geld zich manifesteert en analyseert de oorzaken voor het ontstaan ervan. Bovendien draagt het ook nog een lijst aan praktische oplossingen aan.

Het boek doet echter ook iets niet. Het eindigt heel pragmatisch met lessen en oplossingen, maar komt niet toe aan de meer filosofische vragen die het zelf oproept. Het stelt niet de taal van het kapitalisme ter discussie, de woorden waarmee we denken over ons politiek economische systeem. Het beantwoord niet de vraag, of dit uitwassen van het kapitalisme zijn, of misschien iets anders dan kapitalisme.

Dat dit boek aan die vragen niet toekomt is overigens niet zo vreemd. Want het draagt zoveel materiaal aan dat je met het beantwoorden van dergelijke vragen nog een boek kunt vullen. Dat zou een filosofischer boek kunnen zijn dat helpt onze denkbeelden over het kapitalisme te herzien en de politiek ideologische consequenties ervan te doordenken. Wellicht komt De Rijk zelf met zo’n vervolg, maar op goede onderzoeksjournalistiek kan iedereen voortbouwen. In die geest probeer ik in een tweedelig artikel – waarvan het eerste hieronder te vinden is – een eerste schets te geven, van een hoofdstuk dat in zo’n boek zou kunnen staan.

Foto: Beluchistan (cc)

Spanningen in Pakistan

, door

Het Pakistaanse leger heeft woensdag een einde gemaakt aan een gijzeling van honderden treinpassagiers door het Baluchistaanse bevrijdingsleger (BLA). Het regeringsleger meldde dat 21 gijzelaars zijn omgekomen. Alle 33 kapers zouden zijn gedood. De treinkaping in het westen van Pakistan overstijgt het regionale belang. De regio Baluchistan grenst aan Iran en Afghanistan waar etnisch verwante mensen wonen. Pakistan beschuldigt India van steun aan het BLA. Het bevrijdingsleger keerde zich eerder tegen activiteiten in het kader van het Chinese Belt and Road Initiative.

De Pakistaanse provincie Baluchistan omvat 44% van het Pakistaanse grondgebied, maar slechts 6-7% van de bevolking. De bewoners zijn etnisch verwant aan inwoners van zuidoost Iran en zuidelijk Afghanistan. Ze hebben een eigen taalkundige, culturele en tribale identiteit, met hun eigen taal, Balochi, die tot de Iraanse taalfamilie behoort. Sinds de onafhankelijkheid van Pakistan in 1947 zijn er conflicten geweest tussen nationalisten en de centrale regering. Toen Bangladesh in 1971 onafhankelijk werd van Pakistan, begon ook de Baluch-bevolking autonomie te eisen, maar zij werden onderdrukt door de toenmalige premier Zulfikar Ali Bhutto. Veel Baloch-nationalisten beweren dat hun regio door nationale overheden wordt gemarginaliseerd, wat leidt tot langdurige grieven over economische achterstand, politieke uitsluiting en militaire repressie. Volgens nieuwsberichten, studentenorganisaties en mensenrechtengroepen treden de veiligheidsdiensten van het land hardhandig op tegen hoogopgeleide Baluch-jongeren, waarbij verdachte militanten soms jarenlang zonder proces zijn ‘verdwenen’. In de afgelopen jaren hebben rebellen diverse aanslagen gepleegd. In november 2024 vielen vele doden en gewonden bij een aanslag op een treinstation in Quetta, de hoofdstad van Baluchistan. Het bevrijdingsleger BLA, dat door Pakistan, China en westerse landen als een terroritische groepering wordt beschouwd, is anders dan andere gewelddadige groepen in de regio geen islamitische, maar een seculiere organisatie. BLA claimt de autonomie van het gebied en keert zich tegen de Pakistaanse veiligheidstroepen, infrastructuurprojecten en buitenlandse investeringen, met name uit China.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Foto: Adam Lusch (cc)

Een al te gemakkelijk uitgevaardigd spreekverbod

, door

COLUMN - De rechtbank in Den Haag heeft onlangs het besluit van ministers Van Weel (VVD) en Faber (PVV) om drie islamitische predikers te weren, teruggedraaid. De predikers waren uitgenodigd om te komen spreken op de Ramadan Expo in Utrecht. De rechtbank vond geen bewijs voor de vrees van de ministers dat de openbare orde in gevaar zou komen vanwege haatzaaierij en het goedpraten van geweld. Tot ergernis van de beide bewindslieden, die nog steeds van mening zijn dat de retoriek van deze sprekers bijdraagt ‘aan haat en vijandigheid’.

Het is niet de eerste keer dat de regering een poging doet om door haar ongewenste sprekers bij voorbaat het woord te ontnemen. Vorig jaar belette VVD leider Yeşilgöz, toen nog demissionair minister van Justitie, een Australische prediker eenzelfde bijeenkomst van orthodoxe islamieten toe te spreken. Hij besloot zelf van de komst naar Utrecht af te zien. Van Weel, de opvolger van Yeşilgöz, ontzegde vorig jaar oktober Mohammed Khatib van de omstreden pro-Palestijnse organisatie Samidoun de toegang tot ons land voor een lezing op de Radbouduniversiteit. Khatib kwam ook niet en gaf zijn lezing per video.

Nu heeft een van de organisatoren van de lezingen de rechtbank ingeschakeld. De rechter is tot de conclusie gekomen dat de ministers met hun verwijzing naar een rapport van de NCTV onvoldoende grond hebben om de beoogde sprekers vooraf de toegang tot het land te ontzeggen. ‘De enkele stelling dat verzoeker uitlatingen heeft gedaan die kunnen bijdragen aan een klimaat van haat, vijandigheid en geweldsverheerlijking is daartoe in ieder geval onvoldoende specifiek van aard, zeker gelet op de door NCTV geschetste context waarin de uitlatingen van verzoeker veelal zijn gedaan.’ Wat de rechter duidelijk maakt is dat voor een verbod om te spreken meer nodig is dan een vermoeden dat iemand iets gaat zeggen dat velen verwerpelijk achten en dat tot grote maatschappelijke verontwaardiging kan leiden.

Foto: Steven Lek, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons.

Waarom de media rechts-extremisme normaliseren

, door

COLUMN - In de media zien we dagelijks dat meepraten met valse frames lucratiever is dan het doorprikken ervan. Zelfs de NOS is niet meer neutraal. Hoogleraar Marcel Canoy roept daarom fondsen op een onafhankelijk platform op te richten voor gedegen onderzoeksjournalistiek.

We moeten het even hebben over journaliste Nina Zeelen. Ze werkte bij vele actualiteitenprogramma’s van de publieke omroep. Ze is daar na de laatste Tweede Kamerverkiezingen (2023) mee gestopt omdat ze de valse frames in Hilversum spuugzat was.

De NOS – geen usual suspect

Welke frames dan? Ik heb het even niet over de usual suspects als Sven Kockelmann, Wierd Duk of Wouter de Winther die dagelijks in deerniswekkende talkshows hun stokpaardjes mogen berijden. Ik heb het over de NOS, de omroep zonder kleur waarvan verwacht mag worden dat die onpartijdig het nieuws brengt en duidt. Zomaar drie voorbeelden.

Het echte nieuws was natuurlijk dat dit pathetische grootheidswaanzin is

De NOS presteert het om het idee van Trump om de Golf van Mexico te hernoemen te brengen als Wens Trump vervuld. Het echte nieuws was natuurlijk dat a) dit pathetische grootheidswaanzin is; b) dat Trump niet gaat over de naamgeving van internationale geografische en c) dat Google zichzelf volmaakt belachelijk en corrupt maakt door hierin mee te gaan.

Doneer voor ¡eXisto!, een boek over trans mannen in Colombia

Mededeling

Fotograaf Jasper Groen heeft jouw hulp nodig bij het maken van ¡eXisto! (“Ik besta!”). Voor dit project fotografeerde hij gedurende meerdere jaren Colombiaanse trans mannen en non-binaire personen. Deze twee groepen zijn veel minder zichtbaar dan trans vrouwen. Met dit boek wil hij hun bestaan onderstrepen.

De ruim dertig jongeren in ¡eXisto! kijken afwisselend trots, onzeker of strak in de camera. Het zijn indringende portretten die ook ontroeren. Naast de foto’s komen bovendien persoonlijke en vaak emotionele verhalen te staan, die door de jongeren zelf geschreven zijn. Zo wordt dit geen boek óver, maar mét en voor een belangrijk deel dóór trans personen.

Closing Time | Het Dagelijkse Nieuws

, door

Zit u nu elke dag bovenop het nieuws? En schiet er dan een liedje te binnen dat past bij het nieuws van vandaag?

Deze van Radiohead zou, wat tekst, muziek en en sfeer betreft, goed bij het dagelijkse nieuws kunnen passen.

“De gekken hebben het gesticht overgenomen”

“Geen respect voor het menselijk leven”

“President voor het leven
Heer van alles wat in de lucht vliegt
De beesten van de aarde
De vissen in de zee
Zijn het commando verloren”

Vorige Volgende