Eentaligheid is een verminking

Het staat al een paar maanden op internet, maar de laatste weken ging het ineens rond: een artikel waarin de Franse taalkundige Mélanie Jouitteau betoogt dat mensen eentaligheid opleggen een vorm is van verminking. Het argument is even eenvoudig als origineel. Uit heel veel onderzoek weten we niet alleen dat de mens best meertalig kan zijn, maar dat het misschien wel de natuurlijke staat van de mens is. Nog steeds worden in grote delen van de wereld verschillende talen gebruikt: op de markt praten mensen een andere taal dan thuis, en daar weer een andere dan op het werk. Zelfs blijkt uit onderzoek (voorzichtig) dat meertaligheid goed is voor de cognitieve vermogens van sprekers – dat ze bijvoorbeeld mogelijk gemiddeld wat later Alzheimer krijgen. Mensen van die natuurlijke staat afhouden, er kunstmatig voor zorgen dat ze maar één taal leren spreken is, zegt Jouitteau, daarom te vergelijken met bijvoorbeeld de Chinese politiek voor de twintigste eeuw dat van jonge meisjes de voeten moesten worden ingebonden zodat deze klein bleven en vrouwen nauwelijks zelfstandig konden lopen. Zoals deze verminking liet zien dat je ouders brave burgers waren, zo laat ook de dwang om kinderen alleen maar de taal van hun land te laten leren – en niet bijvoorbeeld de moedertaal van hun ouders – zien dat de opvoeders hun best doen om hun kinderen in het keurslijf van de staatsideologie te drukken. De eentaligheid is een negentiende-eeuws Europees ideaal: één volk spreekt één taal. Die mythe is inmiddels zo succesvol dat nog steeds veel mensen denken dat het bedreigend is als andere mensen andere talen spreken, en dat het slecht is om meerdere talen te leren – dan beheers je ze geen van allen ooit echt goed. Onder dat mom is veel kwaad aangericht. Jouitteau richt zich in het bijzonder op Frankrijk – niet alleen haar vaderland, maar ook misschien wel het land ter wereld waar de eentaligheidsideologie de grootste verwoesting heeft aangericht, omdat er honderden jaren alles aan is gedaan om regionale talen als het Bretons of het Occitaans uit te roeien. Maar ook in Nederland is de ideologie nog altijd aanwezig, en met verwoestend effect. Een van de beste vriendinnen van mijn dochter wordt thuis alleen maar toegesproken in het Nederlands, hoewel haar ouders van huis uit prachtig Sarnami spreken: een onderwijzeres heeft ze verteld dat dit slecht zou zijn voor het Nederlands van hun dochter. Terwijl het alleen maar goed is. Het kind moet verminkt worden om een goede Nederlandse burger te worden. Gaat Jouitteau te ver? Je kunt natuurlijk discussiëren over hoe erg de verminking precies is – vooral in de Engelstalige wereld groeien inmiddels massa’s mensen op die echt maar één taal spreken en helemaal ongezond zijn ze nu ook weer niet – maar dat het inderdaad een verminking is, daar valt volgens mij weinig tegenin te brengen. Een nieuw argument voor het bloeien van vele talen in onze samenleving!

Door: Foto: John C Bullas BSc MSc PhD MCIHT MIAT (cc)
Foto: Gemaakt met DALL·E thinking fast and thinking slow

Chatbot kan niet langzaam denken

, door

Het menselijk gedruis over tekst producerende kunstmatige intelligentie zal nog wel even voortduren. ChatGPT hielp me begin deze maand een artikel schrijven dat volgens sommigen behoorde tot het beste dat ik ooit schreef. Sindsdien ben ik ermee blijven experimenteren – vaak nog verbaasd over wat het systeem ineens bleek te kunnen bedenken, maar gaandeweg toch ook steeds meer vertrouwd met de beperkingen: de doodsheid van het geproduceerde proza (of van de geproduceerde plaatjes), de weigering om er ooit iets bij te leren.

Bijna 25 jaar geleden schreef ik een stuk, ‘grandeur en misère van de computertaalwetenschap‘. Ik weet niet of ik kan zeggen dat ik het toen goed zag; ik weet wel dat ik het nog op dezelfde manier zie. Aan het eind van het stuk wees ik er op dat dommekracht waarschijnlijk de toekomst was: computers die op basis van een enorme verzameling voorbeeldteksten aan de hand van statistiek steeds weer nieuwe teksten kunnen maken die op de oude lijken. Na “op een mooie” volgt meestal pinksterdag en dus schrijf je ‘op een mooie pinksterdag’.

Ratio

Dat is precies het principe waarop de systemen die nu furore maken gebouwd zijn. Ik voorzag dit indertijd niet omdat ik nu zo’n visionair was, maar omdat iedereen die zich er 25 jaar geleden een beetje in verdiepte het kon zien.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Quote du Jour

Quote du jour | Pechgeneratie?

, door

Dijkgraaf had er genoeg van en greep in. “Die pechgeneratie, waarom is het een pechgeneratie?”, vroeg hij. De studente deed een poging om een antwoord te geven. “Omdat de basisbeurs is afgeschaft en omdat de rente…..”

Ja… waarom is dit een pechgeneratie? Goede vraag. De voor de hand liggende, in de context van de kosten voor hoger onderwijs, is de torenhoge schulden waar studenten tegenaan lopen, en helemaal die generatie studenten tussen het afschaffen van de oude basisbeurs en het instellen van de nieuwe. Maar er zijn natuurlijk meer mogelijkheden. De wieder-opkomst van het fascisme. De klimaatcrisis waar de jongeren van nu ongenadig hard mee geconfronteerd gaan worden. De misère op de woningmarkt. De groeiende ongelijkheid tussen arm en rijk. De verschraling van natuur en milieu. De pandemie die ongecontroleerd rondwaart, en waar alle pogingen tot het indammen van gezondheidsschade lijkt opgegeven. Enzovoort enzovoort.

Foto: Arch, CC0, via Wikimedia Commons, standbeeld Ton Koops, Jip en Janneke Zaltbommel,

Hoger opgeleiden hechten meer aan eenvoudige teksten

, door

COLUMN - Er is de laatste jaren af en toe nogal wat te doen over eenvoudige teksten. Laatst ging het daar ook over tijdens een college voor de eerstejaars die hun eerste onderzoekjes moesten presenteren. Een van hen is bezig met de vraag of het voor de overheid nu verstandig is om teksten te schrijven in een zogeheten ‘B1-niveau’, en toen kwam mijn collega Wilbert Spooren aanzetten met het nieuwste nummer van Tijdschrift voor Taalbeheersing met een artikel over het onderwerp, dat die ochtend was binnengekomen. (Zo actueel zijn wij in ons onderwijs!)

Gisteren heb ik het artikel meteen ook gelezen. De auteurs, Henk Pander Maat en Jet Gravekamp, legden twee teksten voor aan een aantal groepen lezers – een brief van een bank en een brief van een zorginstelling. Van ieder van die brieven waren er twee versies: een in eenvoudige taal en een met een wat ingewikkelder taalgebruik. De vraag was niet alleen of er een verschil in begrijpelijkheid was, maar ook wat lezers van de teksten vonden en vooral ook van de auteur. Vind je iemand deskundiger naarmate hij meer moeilijke woorden gebruikt?

Verschillende groepen kregen verschillende versies van die brief te zien. In ieder van de groepen maakten de onderzoekers bovendien verschil tussen hoger opgeleiden en anders opgeleiden.

Foto: Illustratie gemaakt door DALL-E, een product van OpenAI copyright ok. Gecheckt 06-12-2022

Een reis naar de eenhoorns met ChatGPT

, door

Vrijdag 2 december verscheen er een spectaculair nieuwe chatbot online: ChatGPT van het software-bedrijf OpenAI. Het is een systeem waarmee je gesprekken kunt voeren in ieder geval alle talen die ik enigszins beheers. Het is een systeem dat getraind is door honderden miljarden woorden – vermoedelijk vooral van het internet geschraapt – te lezen en zo te leren welke woorden vaak in de omgeving van welke andere woorden staan, en wat voor andere patronen de taal die ze lezen kenmerken.

Zo’n ’taalmodel’ kun je vervolgens op allerlei manieren gebruiken. Als je weet wat er vaak voorkomt, kun je dat inzetten om zelf taal voort te brengen die sterk lijkt op al die bestaande taal die je tot je hebt genomen. Automatische vertalers werken er bijvoorbeeld mee, en instrumenten die schrijvers kunnen bijstaan, maar OpenAI heeft het nu dus gebruikt om een chatbot te maken. Ik heb de indruk dat ChatGTP vooral geschikt is om zakelijke vragen te beantwoorden. Het kan putten uit allerlei encyclopedische kennis, maar kan bijvoorbeeld ook opdrachten uitvoeren zoals redactiesommen (‘Een boer heeft vijf kippen en iedere kip legt vijf eieren…’) of programmeertaken (‘Schrijf een Pythonscript dat telt hoe vaak de letter m voorkomt in een tekst”).

Dat werkt allemaal verbluffend goed. Nadat ik een en ander had geprobeerd, besloot ik ChatGTP tot enige fictie te verleiden. Mijn eerste vraag (mijn vragen staan steeds in vet) was geïnspireerd door een vraag die een paar jaar geleden aan een eerdere versie van ChatGTP was gesteld. Ik geef het hier weer als een soort documentatie van waar we met dit soort systemen nu staan. Je moet je voorstellen dat de antwoorden van ChatGTP er over het algemeen binnen een paar seconden waren.

Quote du Jour

Quote du jour | Bedreigde wetenschappers

, door

Dijkgraaf sprak wel de hoop uit dat men in de toekomst niet ontmoedigd wordt om de wetenschap in te gaan, zoals hij zelf ontmoedigd werd om minister van onderwijs te worden. “Toen ik aan deze baan als minister begon, kreeg ik eerst een slechtnieuwsgesprek. Niemand zei hoe goed het is. Men zei daarentegen: ‘weet wat je gaat doen, weet waar je jezelf en je familie aan blootstelt. Wat heb je ooit gezegd; hoe kan dat tegen je gebruikt worden? Dat was niet echt een aanmoediging om de politiek in te gaan. Ik zou het toch heel wrang vinden als mensen die de wetenschap ingaan dit gesprek ook moeten voeren.”

Foto: Sagaru9535, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons.

Python en poëzie

, door

Een van de interessantste Nederlanders op dit moment is ongetwijfeld Guido van Rossum, de ontwerper van de programmeertaal Python. Het is niet overdreven om te zeggen dat dit inmiddels wereldwijd de populairste programmeertaal is – een taal die vrijwel iedere programmeur wel een beetje kent. Hij is bovendien iemand die over heel veel onderwerpen goed heeft nagedacht en zijn mening daarover eloquent kan verwoorden, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het onderstaandre interview met Lex Fridman.

Dat soort interviews kom je in het Nederlands niet tegen. Ik vraag me af of Van Rossum ooit serieus in de Nederlandse media aan het woord is gekomen. Dat geldt zelfs niet voor podcasts of YouTube-kanalen of andere alternatieve kanalen. Wat zijn we toch ook een armoedige cultuur. Voor 99% procent van de Nederlanders bestaat Van Rossum helemaal niet.

(Even een rant. Het is in sommige kringen nog altijd sjiek om af te geven op de verengelsing: in zo’n vreemde taal kun je toch nooit een diepe gedachte uitdrukken? Wat die mensen nooit in de beschouwing betrekken is dat je in het Nederlands maar zelden een diepe gedachte hoort uitdrukken. Wie interessante hedendaagse intellectuele discussies wil horen, moet wel Engels leren. De verarming van het Nederlands komt niet door het Engels, maar door het gebrek aan intellectuele cultuur. Einde rant.)

Foto: Honden volgens Google Images copyright ok. Gecheckt 23-11-2022

Een plaatje zegt de computer meer dan duizend woorden

, door

Kunnen computers taal leren? Het is een van de grote vragen van deze tijd en 7 november jl. legde Danny Merkx in Nijmegen een nieuw stukje van de puzzel. Hij promoveerde er op een proefschrift waarin hij onderzocht of het hielp als je computers plaatjes laat zien.

Merkx bood de computer daarvoor een verzameling plaatjes aan – bijvoorbeeld gehaald van de website Flickr – die beschreven waren door vrijwilligers: ‘een hond rent door het gras’, ‘een wit hondje in de sneeuw’, ’twee vrouwen op een tractor’. Als de computer hierdoor getraind was, bleek het in staat om ook op een nieuwe foto te zien of er een hond op voorkwam. En dat was niet alleen het geval als de beschrijving was uitgeschreven, maar ook als hij was ingesproken – terwijl gesproken taal veel moeilijker te analyseren is, bijvoorbeeld doordat er allerlei uitspraakvariatie is, of doordat we in gesproken taal geen pauzes leggen tussen woorden maar alles aan elkaar plakken. Bovendien wist de computer voor de training begon niets van taal: hij kende geen woorden, hij wist zelfs niet wat woorden waren.

Dat toevoegen van plaatjes om taal te leren is nieuw. De bestaande ’taalmodellen’ – ook die verantwoordelijk zijn voor de successen van chatbots of Google Translate – worden alleen maar getraind op tekst. Zij leren taal door heel veel heel grote verzamelingen teksten met elkaar te vergelijken. Dat is waarschijnlijk geen heel reële weerspiegeling van hoe kinderen woorden leren, zei Merkx tijdens zijn promotie. Zij hebben ook ouders die bijvoorbeeld op een hond wijzen en dan zeggen ‘hond’. Vandaar dat Merkx ook voor computers geïnteresseerd is in multimodaal leren. Nu zijn er ook andere ‘modaliteiten’ dan het zicht (het gehoor, de reuk, enzovoort), maar het visuele is voor de computer nu eenmaal het makkelijkst te analyseren. Er zijn wel databases van plaatjes, maar niet van geuren.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

Mededeling

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Foto: © Evelina Leivada et al Figure 5 from article DALL-E 2 fails to reliably capture common syntactic processes copyright ok. Gecheckt 15-11-2022

Computer begrijpt niet wat een vrouw zonder handtas is

, door

COLUMN - Hoe goed kunnen computers menselijke taal begrijpen? Niet heel goed, laat de Catalaanse onderzoeker Evelina Leivada samen met Amerikaanse collega’s Elliot Murphy en Gary Marcus zien in een nieuw artikel.

Je hoort wel beweren dat het moment bijna daar is: computers kunnen denken en voelen en alles begrijpen wat we zeggen. Een paar jaar geleden sloot Elon Musk nog een project voor schrijvende computers omdat ze zo goed zouden zijn dat het eng werd. Eerder dit jaar werd een ingenieur bij Google ontslagen nadat hij een rapport had geschreven waarin hij beweerde dat een nieuwe chatbot van het bedrijf bewustzijn had, en mogelijk zelfs een ziel.

Van zielen hebben taalkundigen geen verstand, maar in ieder geval met het taalgevoel valt het voorlopig wel mee, zo laten Leivada en haar collega’s zien aan de hand van een aardig experimentje. Ze legden DALL-e, een van de bekendste AI-systemen van dit moment een aantal constructies voor waarvan bekend is dat ze kenmerkend zijn voor menselijke taal: mensen hebben er geen problemen mee en dieren (of computers) wel. Zou DALL-e dit wel begrijpen?

DALL-e is een van de voorbeelden van systemen die in het afgelopen jaar ineens in de belangstelling kwamen te staan: je kunt er een zinnetje intikken en de computer genereert een plaatje dat met het zinnetje correspondeert. Alleen blijken die plaatjes dus soms wel eigenaardig te zijn.

Foto: Petra B. Fritz (cc)

Wanneer is het oké om aan DNA te sleutelen?

, door

COLUMN - van Rosa van den Dool.

In de wereld van de genetica is steeds meer mogelijk. Als het aan dr. Sabine Fuchs ligt, zal het niet lang meer duren voordat we ernstige genetische aandoeningen gaan behandelen met genetische therapie.

Genetische modificatie is niets nieuws: wetenschappers sleutelen al decennia aan het DNA van gewassen, bijvoorbeeld om ze een andere kleur te geven of om ze resistent te maken tegen bepaalde bacteriën. Maar in 2020 stond de wereld toch even op zijn kop, toen de Nobelprijs voor de scheikunde werd uitgereikt aan de twee onderzoeksters die de Crispr-Cas9-techniek ontwikkelden. Met deze techniek zou het namelijk een stuk makkelijker en goedkoper worden om ook aanpassingen te doen aan menselijk DNA. En dat klinkt misschien gevaarlijk, maar het tegendeel is waar: genetische modificatie kan namelijk als therapie worden gebruikt voor de meest ernstige erfelijke ziektes.

Voor kinderen met metabole ziekten kan gentherapie levensreddend zijn. Kinderarts dr. Sabine Fuchs doet onderzoek naar een veelbelovende, nieuwe vorm van gentherapie die nauwkeuriger is dan Crispr-Cas9: prime-editing. Tijdens de tweede editie van Het zit (niet) in je genen vertelde ze over haar onderzoek. Wat kunnen we bereiken met deze techniek, maar ook: waar liggen de grenzen van wat we moeten willen?

Doe het veilig met NordVPN

Mededeling

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Vorige Volgende