Ja, wat nu? We hebben enorm veel informatie opgehaald in een aantal bijstandsexperimenten. Her en der heeft dat al geleid tot grotere of kleinere aanpassingen in het beleid van deelnemende gemeenten. Ook bij het Rijk is een omslag te zien, in het wetsvoorstel Participatiewet in Balans van minister Schouten. Daarin wordt erkend dat de Participatiewet op punten niet goed werkt, dat het mensbeeld dat er achter zit niet ok is, dat er minder moet worden uitgegaan van wantrouwen, en dat de menselijke maat terug moet. De concrete wijzigingen lijken, op basis van de beschikbare kennis goede, edoch vrij kleine aanpassingen in het bestaande systeem. Maar wat zou een goede weg zijn als je, op basis van de bekende wetenschappelijke inzichten, ons bijstandsbeleid (of wat breder, de hele sociale zekerheid) zou willen verbeteren?
We weten wat niet werkt
Want zoals ik al eerder schreef, we weten namelijk al ontzettend veel uit wetenschappelijk onderzoek over ons sociale stelsel. En heel veel van die kennis is dat wat we doen vrij beroerd werkt. Het stukje achter de link gaat over Nederland, maar ook uit onderzoek naar het Verenigd Koninkrijk weten we dat soortgelijke systemen als het onze voor veel problemen kunnen zorgen (van ‘material hardship and health problems’ tot ‘increased child maltreatment and poorer child well-being’). De nadruk op strenge sancties (aan kwetsbare mensen) zorgt voor schier oneindige maatschappelijke ellende. Op basis van de beschikbare wetenschappelijke kennis zou je dus best kunnen zeggen: het huidige systeem moet helemaal anders. Niet alleen in Nederland maar in de hele westerse wereld, van Australië via het UK tot de VS. Overal waar dogma’s rondom ‘zelfredzaamheid’ en ‘workfare’ decennialang het beleid hebben bepaald. En de mensen die het had moeten helpen in de ellende heeft gestort.
Het huidige systeem aanpassen?
Maar hoe anders? Je kan kijken naar het huidige systeem, alleen dan wat menselijker, wat meer gebaseerd op vertrouwen en minder op straffen,, met wat meer persoonlijk contact… een beetje het pad dat Schouten is ingeslagen, maar dan wat verder doorlopend, en met wat grotere stappen. En met een flinke zak geld er bij. We hadden recent een onderzoek van de commissie Sociaal Minimum, die stelde dat er een miljard of zes nodig is om bestaanszekerheid te garanderen voor iedereen in Nederland. Dat is wat er nu dus, jaarlijks, tekort komt. Het verhaal dat er aan bijstandsgerechtigden meer maatwerk geboden moet worden is ook niet vol te houden zonder extra geld. Als je als overheid de mensen waar het over gaat wil spreken, dan kost dat geld. De afgelopen tien jaar is zo’n tweederde van het re-integratiebudget wegbezuinigd, terwijl de bijstandsgerechtigden als groep alleen maar kwetsbaarder zijn geworden. Met dank aan de Participatiewet, waarin allerlei mensen in de bijstand belanden die daarvoor werden gekwalificeerd als arbeidsgehandicapt.
Van de andere kant: op onderdelen kan het huidige systeem ook véél simpeler. De overheid kan veel meer zaken generiek uitkeren die nu individueel moeten worden aangevraagd, dat scheelt al een hoop administratie. En investeringen in bestaanszekerheid betalen zich op langere termijn terug met lagere kosten op andere leefgebieden (denk aan gezondheid en jeugdzorg).
Wat radicalere opties
Andere opties die de afgelopen jaren voorbij zijn gekomen zijn de basisbaan en het basisinkomen. Over die laatste kan ik kort zijn. Er bestaat allerlei onderzoek naar ‘gewoon geld geven’, maar dat is vrijwel allemaal beperkt in tijd, beperkt in schaal, of in een heel specifieke context. De resultaten zijn veelbelovend (vaak werkt het heel prima, met weinig negatieve bij-effecten), maar hard bewijs dat het gaat werken als vervanging van het sociale vangnet in een heel land is er niet. Of dat een probleem is, is overigens een politieke vraag: het is niet alsof van de Participatiewet getoetst is of hij wel ‘evidence based’ was, voordat hij werd ingevoerd. Dus het kan gewoon een keer gedaan worden, als er politiek draagvlak is. Persoonlijk (maar wie ben ik) zou ik zeggen: voer het basisinkomen in op Schiermonnikoog (of soortgelijke plek), zet er een hek omheen, en kijk 5 tot 10 jaar lang wat er gebeurt. Ja, dat is lang, maar over het basisinkomen wordt inmiddels al minstens vijf decennia lang gesproken, dus dan kan een keer grondig testen er ook wel een keer van af.
Een andere optie is de basisbaan. Enkele jaren geleden waren er verschillende commissies van wijzen die daarvoor pleiten. Belangrijke reden was dat er in ons stelsel van sociale zekerheid eigenlijk niets is voor mensen in de bijstand met heel weinig kans op werk. De relatief kansrijken worden wel geholpen bij het re-integratiebureau, als ze geluk hebben. En de financiële prikkels van het Rijk zijn ook zo dat gemeenten zich richten op die groep. Maar de mensen die héél veel hulp nodig hebben? Die worden vaak aan hun lot overgelaten. Een soort basisbaan voor hen zou helemaal niet raar zijn. Het concept is herontdekt, verschillende gemeenten experimenteren er mee op kleine schaal, maar het momentum lijkt een beetje verdwenen. Als we dit willen als land, dan moet dit echt vanuit de landelijke overheid komen (of ten minste gestimuleerd worden).
Je kan natuurlijk ook een aantal van bovenstaande elementen combineren. Één laatste ding dat je eigenlijk zou willen veranderen ongeacht welk systeem gekozen wordt: kap in vredesnaam met het toeslagenstelsel. Het maakt alles ongelooflijk ingewikkeld, er worden fouten mee gemaakt, mensen weten niet waar ze aan toe zijn, krijgen er stress van. Ook in mijn eigen onderzoek werd het regelmatig genoemd als reden om bijvoorbeeld niet te werken naast de uitkering, uit angst een jaar later een ‘verrassing’ te krijgen van de belastingdienst.
Er is genoeg te kiezen, en zoals gezegd werd onder minister Schouten heel voorzichtig een kansrijke kant opgekeken. De vraag is natuurlijk wat daarvan wordt meegenomen door de volgende regering.
Reacties (6)
Een minpunt is nog steeds de positie van de vaste contractwerknemers. Zij verpesten het voor de rest. Kom je uit de bijstand bij een bedrijf te werken, merk je dat aan alles. Van scholing tot auto van de zaak. Jij staat stil en zij gaan lachend vooruit. En vooral hebben zij minder druk en stress, terwijl jij maar moet kijken of je jaarcontract wordt verlengd.
Ik vind dit nogal een uitspraak. Wat is überhaupt ‘werkt’? Wat zijn eigenlijk de doelen van je sociale zekerheidsstelsel, en in hoeverre worden deze behaald? En de uitspraak over de ‘westerse wereld’ is ook opvallend. Zijn er dan landen buiten de ‘westerse wereld’ waar het wel werkt? En wat zegt het dan, als het nergens ‘werkt’?
In die zin mist een bespreking van wat wél werkt, in Nederland en/of daarbuiten. Dat geeft immers informatie over wat we moeten behouden en hoe het beter zou kunnen.
Het punt is namelijk dat in de basis het sociale zekerheidssysteem wel degelijk werkt, en behoorlijk goed ook. Voor mensen die er in de problemen komen is er een vangnet, en via de overheid is er sprake van enorme herverdeling van financiële middelen en daarmee welvaart. Extreme armoede komt in Nederland vrijwel niet voor, mensen kunnen op allerlei manieren hulp krijgen. Dat is niet vanzelfsprekend, kijk maar naar landen buiten ‘de westerse wereld’.
Maar perfect is het natuurlijk niet, niet iedereen krijgt de hulp die nodig is, soms is wat we doen zelfs schadelijk. Dat moeten we onderzoeken, daar moeten we oplossingen voor bedenken. Maar plaats die wel altijd in de grotere context; rigoureuze systeemveranderingen richten maar al te vaak meer schade aan dan dat er baten zijn.
Ja, nogal wiedes is het ‘nogal een uitspraak’ als je het midden er uit knipt waar de de context staat en de uitspraak specifiek gemaakt wordt.
Je reactie is merkwaardig. In jouw post doe je net alsof ik het heb over het totale stelsel, terwijl die alinea specifiek gaat over het punitieve en dwingende karakter dat er de afgelopen decennia is ingeslopen. En over de onterechte en misplaatste aannames over wat de doelgroep allemaal zelf zou kunnen. En ja, daar liggen stapels aan studies, in Nederland en daarbuiten, dat dat niet of zelfs averechts werkt.
Je steekt het anders behoorlijk breed in.
Het is niet echt duidelijk wat je nu precies wel of niet onder ‘het stelsel’ verstaat; uit de context van het stuk is in ieder geval wel duidelijk dat je er meer onder verstaat dan een specifiek element als de tegenprestatie.
Het verandert mijn opmerking overigens niet. Ook als je het alleen hebt over ‘het punitieve en dwingende karakter’ (hoe je dat dan ook wil afbakenen) is het belangrijk om dit in een bredere context te blijven zien, en ben ik benieuwd naar voorbeelden waar het wél werkt.
Dan kunnen we hopelijk voorkomen dat de volgende radicale systeemverandering alleen maar voor meer problemen zorgt.
Nog een keer selectief quoten uit een stuk tekst maakt je punt niet sterker.
Ik begrijp niet wat je bedoeld met “waar het wél werkt”. Als je naar plekken/landen vraagt: nergens, bij mijn weten. De sociale ellende (zie voorbeelden in stuk, en ik heb er nog wel meer) die samenhangt met heel hoge eisen stellen aan kwetsbare mensen en ze straffen als ze er niet aan (kunnen) voldoen vind je net zo goed in studies uit het VK als Nederland. Ik ken iig geen land waar dat goed werkt. Als je vraagt gaat naar onderwerpen, dan is het antwoord: snelle uitstroom uit de uitkering naar werk. Daar helpen sancties en dreigen met sancties voor, op korte termijn krijg je dan meer ‘uitstroom uit de uitkering’ in ambtenarenjargon. Daar staat tegenover dat die mensen ook weer sneller terugstromen de bijstand in (duurzaamheid uitstroom is dus slechter), en de kwaliteit van het werk is ook lager, en meer mensen raken helemaal uit beeld (geen uitkering maar ook geen werk). Met andere woorden: het dwingen op straffe van boetes om werk aan te nemen dat niet goed past, zorgt dat mensen werk aannemen dat niet goed past, en dat heeft negatieve gevolgen voor zowel het (behouden van) dat werk als op hun verdere kwaliteit van leven. Op zich zit daar ook enige logica in.
Kijk, in Amsterdam zijn ze ook dit jaar bezig. Onderzoek over drie jaar hoe duurzaam dit is. Over het rendement heb ik namelijk mijn twijfels.
Ooit meegedaan met zoiets, van de dertig deelnemers hadden op het eind twee een baan. Eentje keerde terug naar haar eerdere baan, de andere kon aan het werk bij een tijdelijk project van 2,5 jaar bij een wetenschappelijke instelling (daar hebben ze ook mensen nodig voor het domme werk waar je nauwelijks wat mee verdient en ook je cv niet mee kan verbeteren, alleen dat je aan het werk was).
https://www.parool.nl/amsterdam/amsterdam-hoopt-bijna-4500-langdurig-werklozen-te-verleiden-met-financieel-extraatje-weer-aan-het-werk-te-gaan~bdb38a6b/