Macron blokkeert gaspijplijn

In haar 'troonrede' over de toekomst van de EU heeft Commissievoorzitter Van der Leyen er maar liefst elf keer op gehamerd: solidariteit tussen de lidstaten is in de energiecrisis essentieel. Als we niet langer afhankelijk willen zijn van Russisch gas moeten we er samen voor zorgen dat we straks niet in de kou komen te zitten. En dat de energiekosten binnen de perken blijven. 'Om de energie­crisis het hoofd te bieden is het van essentieel belang dat de EU-lidstaten een eenheid vormen', zegt ook de Europese Raad namens alle regeringsleiders. Volgens de Raad zijn 'de EU-landen  verenigd en stemmen zij hun maatregelen nauw op elkaar af in reactie op de stijgende prijzen en het verstoorde energie­markt­evenwicht.' Toch ligt juist de man die zich als geen ander heeft uitgesproken voor Europese eenheid dwars bij de uitvoering van een plan voor gasleveranties uit Spanje en Portugal aan Duitsland. De Franse president Macron weigert de medewerking van zijn land aan de MidCat pijplijn. Via deze weg zou gas uit Noord-Afrika en acht LNG-terminals geleverd kunnen worden aan Duitsland, het zwaarst getroffen land in deze crisis. Een oud plan Het MidCat-project is al tien jaar oud. Het is interessant om in een bericht uit het najaar van 2018 te lezen dat MidCat aanvankelijk gelanceerd werd 'als onderdeel van de bredere EU-inspanning om de afhankelijkheid van het blok van Russische energie-invoer te verminderen door meer gas van het Iberisch schiereiland naar de rest van Europa te verschepen.' De Europese Commissie zag er wel wat in en droeg fianciëel bij aan het project. Frankrijk lag ook toen al dwars vanwege de kosten. De Fransen vonden dat Spanje er in verhouding te veel van zou gaan profiteren. Het project is in 2019 stilgelegd. Het Spaanse deel is klaar, wat ontbreekt is de verbinding met het Franse netwerk over de Pyreneeën. Nu willen Duitsland, Spanje en Portugal er toch mee verder gaan. Macron verwijt hen een valse voorstelling van zaken. Hij wees begin deze maand op bestaande pijplijnen tussen Spanje en Frankrijk die maar voor de helft worden gebruikt. En op milieuschade in de Pyreneeën. De Europese Commissie houdt zich nu even op de vlakte in afwachting van de uitkomst van verdere onderhandelingen. Begin oktober is er een overleg gepland van de landen die de MidCat pijplijn weer in leven willen roepen. Waterstof Het gaat in eerste instantie om een oplossing voor de kortere termijn om in Duitsland het tekort aan te vullen dat is ontstaan door het wegvallen van Russisch gas. Op de langere termijn, zeggen de voorstanders van de nieuwe pijplijn, zou de leiding gebruikt kunnen worden voor groene waterstof, die gas en olie zou moeten vervangen. Spanje en Portugal zeggen dat hun overvloedige wind- en zonne-energie ideaal zijn om de schone brandstof tegen een concurrerende prijs te produceren. Zo kan op termijn de leveringszekerheid van gas in Europa worden gegarandeerd. Frankrijk heeft volgens ingewijden echter concurrerende plannen voor zowel de korte als de lange termijn. Macron wil nu zelf vanaf begin oktober LNG verkopen aan Duitsland. En het land hoopt op termijn waterstof gemaakt met kernenergie te kunnen verkopen, vertelde een hoge Franse functionaris aan Politico. Critici zeggen dat Frankrijk door de blokkade van MidCat de concurrentie van het Iberisch schiereiland effectief buitensluit. Duitsland, Spanje en Portugal overwegen nu Frankrijk te omzeilen via de Middellandse Zee, Italië en de Alpen. Een nieuwe Camino Espagnol schrijft Politico met verwijzing naar Filips II die deze route in de zestiende eeuw gebruikte om troepen en zilver naar het oorlogvoerende noorden te vervoeren en die daarbij niet afhankelijk wilde zijn van rivaal Frankrijk.

Door: Foto: Ben Simo (cc)
Foto: Jeanne Menjoulet (cc)

Le Pen is verslagen door Macron! Is de wereld nu weer veilig?

, door

ANALYSE - Le Pen is verslagen door Macron. En Janez Janša, de extreemrechtse premier van Slovenië, is verslagen door de centrumlinkse Golob.

[ Dit artikel verscheen maandag 25 april op grutjes.nl ]

Goed nieuws zou je zeggen, en dat is het ook.

Maar het soort teksten zoals Michael McFaul (adviseur van president Obama) die hier bezigt, zijn compleet over de top.

Dit is namelijk totaal geen “gigantische overwinning voor democratische waarden”, laat staan dat “het wereldwijde tij nu gekeerd is”, de extremistische Janša heeft ongeveer net zoveel stemmen gekregen als de vorige keer.

Het is gaaf dat een andere partij groter is geworden, maar extreemrechts is niet kleiner geworden. Janša’s SDS (De Sociaaldemocratische Partij van Slovenië hernoemde zich in 2003 in SDS, Sloveense Democratische Partij) is tegenwoordig niet alleen maar radicaal rechts-populistisch, maar heeft zelfs banden met neonazistische Blood and Honour-groepen. En ze hebben dus net zoveel stemmen als de vorige keer.

En de Franse Le Pen dan? Die heeft zelfs juist veel méér stemmen dan vorige keer.
Zelfs ondanks de oorlog in Oekraïne, en het algemeen bekende feit dat Poetin Le Pen met miljoenen heeft gesteund.

Dus hoezo hebben de democratische krachten een gigantische overwinning behaald op extreemrechts? Extreemrechts is precies even sterk gebleven in het ene land, en is flink gegroeid in het andere.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Mededeling

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: doubichlou14 (cc)

Frankrijk polariseert

, door

ANALYSE - “We zijn op weg naar een verkiezing met veel proteststemmen. Met als resultaat de herverkiezing van de zittende president. Het is een vreemde paradox.” Dat zegt Bruno Jeanbart van een van de opiniepeilingsbureaus. President Emmanuel Macron staat op verlies in de peilingen, maar zijn concurrenten, de extreemrechtse Marine Le Pen en de radicaal linkse Jean-Luc Mélenchon staan nog wel op flinke afstand.

Macron denkt nog steeds gemakkelijk te kunnen winnen aanstaande zondag en in de tweede ronde op 24 april. Maar er zijn er twee belangrijke onzekerheden. Een groot deel van het kiezerspubliek reageert volstrekt apathisch en ongeïnteresseerd op de verkiezingen. Hoeveel legitimiteit wordt een nieuwe president gegund als een groot percentage helemaal niet meer aan de verkiezingen deelneemt? En hoe pakt de tweede ronde dit keer uit met Marine Le Pen, die de meeste kans heeft om door te gaan? Het is allerminst zeker hoeveel aanhangers van de uitgeschakelde kandidaten op de rechter- en linkerflank Macron in de tweede ronde zal kunnen winnen. Een belangrijk deel van degenen die in de eerste ronde voor Mélenchon kiezen zou wel eens naar Le Pen kunnen overstappen. Macron heeft in de afgelopen vijf jaar bij zowel links als rechts flink wat afkeer opgeroepen.

Foto: Département des Yvelines (cc)

Krijgt Frankrijk een vrouwelijke president?

, door

Om de komende tijd in de gaten te houden: de campagne voor de Franse presidentsverkiezingen. Het lijkt voor Macron, die zich overigens nog niet als kandidaat heeft aangemeld, beslist nog geen gelopen race. En na de wisseling van het leiderschap in Duitsland kan een nieuwe politiek leider in Frankrijk grote gevolgen hebben voor Europa. Begin deze maand hebben Les Républicains Valerie Pécresse gekozen als hun kandidaat voor het presidentschap. De Republikeinen vormen met hun erfenis van het gaullisme het traditioneel centrum-rechtse blok in Frankrijk dat eerder -onder andere namen- presidenten had als Jacques Chirac en Nicolas Sarkozy (onlangs veroordeeld tot een jaar gevangenisstraf wegens illegale financiering van zijn presidentscampagne in 2012).

Tweede ronde

De keuze voor Pécresse was een verrassing. Haar partij is nogal verdeeld in een rechtse vleugel, die dichtbij de radicaal-rechtse Marine Le Pen (Rassemblement National) en haar nog extremere concurrent Eric Zemmour staat, en aan de andere kant centristen die hopen stemmen te kunnen winnen bij voormalige, teleurgestelde aanhangers van Macron. Pécresse zal beide groepen te vriend moeten houden om in april bij de presidentsverkiezingen succes te kunnen boeken. Dat succes moet resulteren in een plek voor de tweede ronde, die hoogstwaarschijnlijk tegen zittende president Macron uitgevochten gaat worden. Als zij er in slaagt tot de tweede ronde door te dringen is Macron, gegeven een overmacht aan de rechtse kant, niet zeker van een nieuw mandaat. Daarvoor moet Pécresse, die als gematigd bekend staat, extreemrechts niet te veel tegen de haren in strijken. En tevens hopen dat Le Pen en Zemmour elkaar kiezers blijven afsnoepen, zodat geen van beide groot genoeg wordt om de tweede ronde te halen. Volgens de laatste peilingen staat ze op 17%, net vóór Le Pen (16%) en Zemmour (13%). Samenwerking van de twee extremisten lijkt nauwelijks mogelijk. Ze haten elkaar, schrijft Politico. Le Pen probeert nog steeds een opening naar het midden te maken. Zemmour trekt fascistisch geweld aan.

Doe het veilig met NordVPN

Mededeling

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Foto: Russ Seidel (cc)

Johnson tempert verwachtingen COP26

, door

Zondag begint in Glasgow de VN-klimaatconferentie COP26. Gastheer premier Boris Johnson heeft de kans op succes ‘een dubbeltje op zijn kant’ genoemd. In een Q&A sessie met kinderen afgelopen maandag verwierp hij de hoge verwachtingen van recycling bij het terugdringen van de opwarming van de aarde. ‘Recycling is niet het antwoord, eerlijk gezegd. Je kunt plastic eigenlijk maar een paar keer recyclen. Wat je moet doen is de productie van plastic stoppen’, vertelde hij aan de kinderen tot ontstentenis van Simon Ellin van de Britse Recycling Association.

Johnson mist de kern van het plastic verhaal volledig volgens Ellin. Naast recycling moet de productie inderdaad omlaag, maar we kunnen helaas niet zonder plastic om voedsel goed te kunnen bewaren. Met verwijzing naar een recent rapport over recycling waarin dat ook staat wees hij er op dat de premier kennelijk niet op de hoogte is van zijn eigen regeringsbeleid. Tja, met zulke regeringsleiders kunnen de verwachtingen inderdaad niet al te hoog gespannen zijn.

Hoe hoog ligt de prioriteit bij de regeringsleiders die COP26 tot een succes kunnen maken? Poetin komt niet vanwege de Covid-pandemie, zegt hij, en de komst van Xi Jinping is ook niet zeker. Modi, de premier van India, het land dat na China en de VS de hoogste uitstoot aan broeikasgassen heeft, zal er wel zijn. Maar het land legt zich niet vast op een datum waarop het klimaatneutraal wil zijn. Nogal wat deskundigen achten de kans klein dat het akkoord van Parijs in Glasgow overeind gehouden kan worden. Een nieuwe clash tussen rijke en arme landen is te verwachten. Vierentwintig ministers van ontwikkelingslanden hebben na een videoconferentie die was georganiseerd door Bolivia al vast een schot voor de boeg gegeven.

Foto: Nicolas Nova (cc)

Frankrijk: nieuwe wet tegen ‘separatisme’ houdt moslims in het vizier

, door

ACHTERGROND - In Frankrijk is afgelopen week een wet tegen ‘het separatisme’ aangenomen. Ellen van de Bovenkamp gaat in dit artikel nader in op de nieuwe wetgeving en wat dit betekent voor moslims. 

De afgelopen dagen was er in de media aandacht voor de demonstraties tegen het verplichte vaccineren dat Macron voor ogen heeft. Een andere belangrijke inbreuk op gelijke rechten in Frankrijk heeft minder aandacht gekregen: de wet tegen ‘het separatisme’ is afgelopen week aangenomen. Deze wet, voluit de wet voor het respect van de principes van de Republiek en de strijd tegen het separatisme, is gepresenteerd als een nieuw middel om Frankrijk te beschermen tegen islamistische machtsinvloeden. Critici vragen zich echter af of de wet gericht is tegen islamisten in het bijzonder of tegen moslims in het algemeen. En gaat een wet die tegen een specifieke religie is gericht niet in tegen het Franse devies van vrijheid-gelijkheid-broederschap?

Wat houdt de wet precies in? Allereerst wordt het verbod op het dragen van een hoofddoek uitgebreid. Voortaan is het mensen die werkzaam zijn bij semi-overheidsinstellingen, bij onderaannemingen van de overheid of bij bedrijven die door de overheid zijn ingehuurd ook verboden om een hoofddoek te dragen (dit gold al voor ambtenaren). Naast een aantal nuttige maatregelen om online uitingen van haat tegen te gaan, gaat de wet specifiek in op het verstrekken van maagdelijkheidscertificaten, wat strafbaar wordt. Er komt een jaar gevangenisstraf en een boete van 15.000 euro op te staan.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Mededeling

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Steun ons!

Mededeling

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Foto: copyright ok. Gecheckt 18-03-2022

Macron verslaan

, door

‘Macron heeft ons verraden.’ Cyriel Dion de man die zich hartstochtelijk heeft ingezet voor de Burgerconventie voor het Klimaat, heeft het helemaal gehad met de Franse president: ‘De Klimaatwet is uitgekleed, het beloofde referendum over de erkenning van écocide gaat waarschijnlijk niet door, Macron heeft zijn belofte niet gehouden. Het bedrijfsleven heeft gedicteerd, we staan nog steeds aan het begin!’ Een paar jaar geleden, toen de gele hesjesbeweging in opkomst was, wist hij Macron te overtuigen van het nut van een Burgerberaad van 150 mensen, een willekeurig geworven dwarsdoorsnee van de Franse samenleving (naar David van Reybrouck’s idee over burgerparticipatie). Macron committeerde zich aan de uitkomsten van het beraad en beloofde ze op te nemen in een Klimaatwet.

Toen het Burgerberaad begin dit jaar 149 concrete voorstellen inleverde trok hij er meteen drie uit die hem niet bevielen: de dividendbelasting, de verlaging van de snelheid op  autowegen tot 110 km/uur en het herschrijven van de preambule van de grondwet. Vervolgens kwam er een Klimaatwet op tafel waarin slechts achttien van de 146 voorstellen in hun geheel zijn overgenomen, en 78 gedeeltelijk, terwijl 23 voorstellen helemaal afwezig zijn. Andere voorstellen worden geacht reeds uitgevoerd te zijn, in uitvoering te zijn, of ze zijn doorverwezen naar het internationaal kader. Het Burgerberaad beoordeelt de klimaatwet met een 2,5. In de demonstratie tegen de wet werd een reusachtige Macron van papier-maché meegedragen: ‘Macron, koning van de blabla’.

Foto: Hans Splinter (cc)

Franse militairen waarschuwen voor een burgeroorlog

, door

Dertig gepensioneerde Franse generaals luidden onlangs de noodklok, met een apocalyptisch getoonzette tekst over een land in ontbinding. Hun brief op de site van het conservatief-katholieke weekblad Valeurs Actuelles is inmiddels ondertekend door enkele duizenden militairen. Een marginale beweging, zoals sommigen opperen? Vorige week kregen ze steun van een aantal nog actieve collega’s. ‘Onze steden en dorpen vallen ten prooi aan geweld’, schrijven de anonieme auteurs van deze tweede brief. Ze moeten duidelijk niets hebben van alle aandacht voor diversiteit en racisme. ‘Haat tegen Frankrijk en zijn geschiedenis is de norm geworden in het publieke debat.’ Minister van Defensie Florence Parly die bij de eerste brief van de reactionaire militairen al maatregelen had aangekondigd reageerde hierop met nog meer ergernis: ‘Dat vocabulaire, de verwijzingen, dat is allemaal typisch extreemrechts’.

Extreemrechtse tendensen in het leger: het is niet alleen Duitsland dat daarmee te kampen heeft. En in Frankrijk is de politieke arm van deze beweging nog wel een stukje groter dan die bij de oosterburen. Marine Le Pen, voorzitter van Rassemblement National, de grootste uitdager van president Macron bij de verkiezingen volgend jaar, heeft zich onmiddellijk solidair verklaard met de verontruste militairen. Daarmee week zij af van de recent ingezette gematigde koers van RN waarmee Le Pen hoopt Macron te kunnen verslaan.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Mededeling

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Doe het veilig met NordVPN

Mededeling

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Foto: ubberdave (cc)

Vuistrecht en wisselgeld

, door

RECENSIE - Hij vertelde het graag. Hoe hij tijdens de overwinningsparade, achter de Duitse colonne aan, over de Champs-Élysées had gereden. Hoog te paard. Op de trottoirs had zich een menigte nieuwsgierige, uitgehongerde, woedende Fransen verzameld. Er werd geschreeuwd, gevloekt, gesist. Ze herkenden de gehate Bismarck, uiteraard. Er hoefde er maar één een schot te lossen, en de chaos zou uitbreken. Een van hen, zo zag Bismarck, keek wel héél woest. Bismarck verliet de colonne, reed op hem af, en vroeg om een vuurtje voor zijn sigaar. En hij kreeg een vuurtje. Bismarck bedankte (hij sprak perfect Frans), en reed door.

Waar gebeurd? De Pruisische kanselier was een ervaren leugenaar. Maar zo zag hij zichzelf graag: onafhankelijk opererend, nergens bang voor, altijd kalm. En die Franse woede, die was maar oppervlakkig. Die zou wel weer overgaan. Dat laatste was niet waar. En dat wist Bismarck donders goed.

De Frans-Duitse Oorlog van 1870/71 gooide het Europese machtsevenwicht volkomen overhoop. Dat Pruisen een opkomende macht was, dat begreep iedereen al vele jaren. Bismarcks superieure diplomatie was tot twee maal toe uitgemond in ‘gerechtvaardigde’ oorlogsverklaringen en eclatante overwinningen. Eerst op de Denen, om Sleeswijk Holstein. Daarna op het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk, om het gezag binnen de Duitse Bond. Beide keren toonde het Pruisische leger dat het superieur was aan alles wat verder een leger heette te zijn. En beide keken de andere grootmachten toe. Maar de spanning steeg. Met name de Fransen voelden zich bedreigd en vernederd. Iedereen begreep dat een Frans-Duitse oorlog een kwestie van tijd was. Het wachten was op de vonk die het kruitvat tot ontploffing zou brengen.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De ‘arbres à loques’ van Frankrijk

, door

ACHTERGROND - Ik heb de afgelopen tijd op diverse media geblogd over lapjes- en spijkerbomen: bomen waarin kledingstukken van zieken werden en worden gehangen in de veronderstelling dat de boom de ziekte overneemt, absorbeert. Om diezelfde reden worden in bepaalde bomen spijkers gedreven. De plekken zijn soms verbonden met een christelijke heilige, maar het gebruik zelf heeft waarschijnlijk wortels in heidense tijden.

Nederland en België zijn al de revue gepasseerd, en nu tot slot, Frankrijk, waar men deze bomen arbres à loques noemt, lompenbomen. Ook in de insulaire gebieden komt het gebruik nog veelvuldig voor, maar om daar nog een vierde deel aan te wijden gaat mij te ver. Niettemin blijft het een fascinerende traditie omdat het, zeker in deze coronatijd, nog springlevend is.

Sénarpont

De bekendste lompenboom staat wellicht in een bos nabij Sénarpont in het noordwesten van Frankrijk, waarbij overigens sprake is van verschillende bomen rondom een bijzonder simpel kapelletje uit 2002, gewijd aan Saint Claude (of Gleude) en Maria. Volgens de overlevering is Saint Claude al sinds de vijftiende eeuw een beschermheilige gezien door de dorpsbewoners. Bidden vormt dan ook een vast onderdeel van het kledingritueel bij de bomen. Het kapelletje is gebouwd door de grootouders van een klein meisje, dat niet kon praten en niet kon lopen, aldus Louisette Pitau, wier familie eigenaar is van het stuk bos waarin de lompenbomen staan, in een interview in het AD van 30 december 2020.

Vorige Volgende