Complotdenken in Nederland en Europa

van Daniël van Wijk, Maria Eismann en Aart C. Liefbroer Aan de hand van de grootschalige, representatieve en internationaal vergelijkbare enquêtedata van de European Social Survey laten NIDI-onderzoekers zien dat er grote verschillen bestaan binnen Europa in de steun voor complottheorieën. Eerder verschenen bij Stuk Rood Vlees. Sinds de start van de coronapandemie is er veel aandacht voor het geloof in complottheorieën, zowel in de wetenschap als in de media en het maatschappelijk debat. Inmiddels is er redelijk wat bekend over de achtergronden en gevolgen van complotdenken. Waar minder over bekend is, is de mate waarin inwoners van verschillende landen complottheorieën ondersteunen. In dit artikel laten wij zien dat er grote verschillen bestaan binnen Europa in de steun voor complottheorieën. Hiervoor gebruiken we de grootschalige, representatieve en internationaal vergelijkbare enquêtedata van de European Social Survey (ESS). We bekijken drie stellingen over complottheorieën die zijn toegevoegd in Ronde 10 van de ESS, waarvoor de data – verzameld tussen 2020 en 2022 in een groot aantal Europese landen – recent beschikbaar zijn gekomen. Eerst onderzoeken we in hoeverre Nederlandse respondenten het eens zijn met elk van deze stellingen, daarna plaatsen we Nederland in de bredere Europese context door deze aantallen te vergelijken met een selectie van Europese landen. Complotdenken in Nederland In de wetenschappelijke literatuur wordt een complottheorie gedefinieerd als een poging om de oorzaak van een belangrijke sociale of politieke gebeurtenis of situatie te verklaren vanuit geheime samenzweringen door twee of meer machtige actoren. In de ESS zijn drie stellingen over complottheorieën voorgelegd aan respondenten, die ingaan op verschillende aspecten van complotdenken. Respondenten werd gevraagd om aan te geven of ze het met de stelling helemaal oneens, oneens, niet eens en niet oneens, eens of helemaal eens waren. Voor alle drie de stellingen geldt dat de meerderheid van de Nederlandse bevolking het oneens is met de complottheorie (zie Figuur 1). [1] Ook is er een aanzienlijke groep van rond de 20% van de respondenten die het niet eens maar ook niet oneens is met de stellingen. Slechts een klein deel van de respondenten is het eens of helemaal eens, hoewel de steun wat verschilt per stelling. De meeste steun – onder zo’n 21% van de respondenten – is er voor de stelling dat een kleine, geheime groep mensen alle belangrijke beslissingen in de wereldpolitiek neemt. Zo’n 17% van de respondenten is het eens met de stelling dat wetenschappers bewijsmateriaal verdraaien, verzinnen of verzwijgen om de bevolking te misleiden. De minste steun is er voor de stelling dat het coronavirus het resultaat is van bewuste en heimelijke acties van een bepaalde overheid of organisatie: slechts 11% van de respondenten is het hiermee eens. Complotdenken in Europa Figuur 2 laat het percentage respondenten in een aantal Europese landen zien dat het eens of helemaal eens is met de stellingen over complottheorieën.[2] De mate waarin Europeanen complottheorieën ondersteunen, blijkt sterk te verschillen per land. In het algemeen is er een Oost-West-patroon zichtbaar: waar slechts een klein deel (zo’n 10-20%) van de bevolking in Noord- en West-Europa het eens is met de stellingen over complottheorieën, is dit aantal hoger in landen die verder naar het zuiden en oosten liggen. In Estland, Griekenland, Italië, Litouwen en Tsjechië steunt ongeveer een kwart van de respondenten de complottheorieën, in Slovenië en Kroatië ligt dit aandeel rond de 40%. De steun voor complottheorieën is het grootst in Bulgarije en Noord-Macedonië, waar ongeveer de helft van de respondenten het eens is met de stellingen. [caption id="attachment_342833" align="aligncenter" width="1024"] Figuur 2 – Complotdenken in Europees perspectief[/caption] De verschillen tussen landen zijn min of meer vergelijkbaar voor alle drie de stellingen. In de meeste landen is er net als in Nederland wat meer steun voor de stelling dat een kleine geheime groep mensen alle belangrijke beslissingen in de wereldpolitiek neemt dan voor de stellingen over wetenschap en het coronavirus. In Estland, Litouwen en Bulgarije zijn er daarentegen juist wat meer respondenten die het eens zijn met de stelling dat het coronavirus het resultaat is van bewuste en heimelijke acties van een bepaalde overheid of organisatie dan respondenten die het eens zijn met de andere stellingen. Een kwestie van vertrouwen? Hoe kunnen de grote verschillen tussen landen in de steun voor complottheorieën worden verklaard? Een eerste mogelijk antwoord op deze vraag kan worden gevonden door te kijken naar de vragen in de ESS over het vertrouwen dat respondenten hebben in andere mensen. Figuur 3 laat zien dat er een sterke negatieve samenhang is tussen het aandeel inwoners van een land dat de complottheorieën steunt en de gemiddelde mate van vertrouwen in andere mensen. Deze relatie vinden we ook terug op individueel niveau: personen die meer vertrouwen hebben in anderen, zijn het minder vaak eens met de drie stellingen over complottheorieën. Hoewel er op basis van deze gegevens geen uitspraken kunnen worden gedaan over oorzaak en gevolg, lijkt het er in ieder geval op dat de grote mate van steun voor complottheorieën in een aantal Oost-Europese moet worden gezien als onderdeel van een breder gebrek aan vertrouwen in die landen. [caption id="attachment_342834" align="aligncenter" width="568"] Figuur 3 – Correlatie tussen vertrouwen in anderen en steun voor complottheorieën, op landsniveau[/caption] De samenhang is echter niet perfect: de landen liggen niet allemaal op of vlakbij de rode regressielijn in Figuur 3. Met name Griekenland en Italië liggen ver onder de lijn, wat betekent dat aandeel complotdenkers in deze landen kleiner is dan je op basis van het lage vertrouwen in andere mensen zou verwachten. Mogelijk spelen andere zaken dan vertrouwen hier een rol, zoals het verloop van de coronapandemie en de reactie van overheden hierop. Conclusie Net als in andere Noord- en West-Europese landen steunt in Nederland zo’n 10 tot 20 procent van de inwoners complottheorieën. Dit is een niet onaanzienlijk percentage. Tegelijkertijd is de steun voor complottheorieën in Nederland relatief beperkt in vergelijking met andere (Oost-)Europese landen, waar soms tot wel de helft van de bevolking het eens is met complottheorieën. Een eerste analyse laat zien dat de grote steun voor complottheorieën in Oost-Europa samenhangt met een gebrek aan vertrouwen. Wij moedigen onderzoekers aan om deze relaties verder te onderzoeken. De recent gepubliceerde data van Ronde 10 van de ESS – met gedetailleerde informatie over complotdenken, vertrouwen en andere attitudes in een groot aantal landen – bieden hiervoor een uitgelezen mogelijkheid. -o-o-o- [1] Alle resultaten zijn gewogen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en regio. Verder corrigeren de gewichten voor verschillen in steekproefontwerp. [2] In dit artikel zijn alle landen meegenomen waarvoor gegevens beschikbaar zijn in Ronde 10 van de ESS, waar het veldwerk face-to-face heeft plaatsgevonden en waar minder dan 10% van de respondenten missende waarden heeft voor de complotvragen.

Door: Foto: Conspiracy , Señor Supersol2016, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.
Foto: Yuri Samoilov (cc)

Radicalisering in coronatijd: welke kant gaan we op?

Met elke nieuwe versoepeling lijkt het einde van de coronacrisis in zicht te komen. Een crisis die in het begin zorgde voor verbroedering en veerkracht, maar later voor demonstraties, rellen en geweld. Meerdere corona-teststraten zijn vernield, medewerkers van het ziekenhuis of het openbaar vervoer werden belaagd en politici, OMT-leden en RIVM-topman Jaap van Dissel met de dood bedreigd. Ook hier in Utrecht maken de instanties zich zorgen over toenemende radicalisering, in het bijzonder corona-gerelateerde radicalisering, dikwijls aangezwengeld door complotdenken. Waarom vormt de coronacrisis een voedingsbodem voor deze vorm van radicalisering? Wie zijn de mensen die neigen naar extreem gedachtegoed en potentieel gewelddadig complotdenken? Wat kunnen we ertegen doen? Tijdens de laatste avond in de serie ‘Hoe krijgen we vat op extreem gedachtegoed?’ gingen sociaal psycholoog prof. Kees van den Bos (UU), historicus en terrorisme-expert prof. Beatrice de Graaf (UU) en Operationeel Expert Wijkagent Rogier Donk met elkaar in gesprek over het fenomeen en de dreiging van corona-gerelateerde radicalisering.

Kwestie van actie – reactie

“In crises als deze moet je met 50 procent van de kennis 100 procent van de besluiten nemen, en de gevolgen daarvan dragen,” sprak premier Rutte tijdens een persconferentie in maart 2020. In de maanden die volgden ervaarden veel mensen gevoelens van angst en onzekerheid, want niemand wist precies wat er aan de hand was en wat er nog ging komen. Het merendeel van de Nederlanders, ruim 70%, heeft vertrouwen in de overheid en de kennis van de experts. Maar voor 8-10% van de bevolking leidt onzekerheid tot ontevredenheid. Ze voelen zich machteloos en wantrouwen de overheid, het coronabeleid en de bijbehorende maatregelen. Dat maakt hen vatbaar voor extremistische gedachten en complottheorieën, en vormt daarmee een goede voedingsbodem voor radicalisering.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Closing Time | Dark Side of the Moon – jubileum maanlanding

50 jaar geleden, op 21 juli 1969, vond de eerste maanlanding plaats. Het spreekt nog altijd enorm tot de verbeelding.

Het is ook onderwerp van complottheorieën, evenals de maan zelf trouwens. In een ver verleden hield ik me nog wel eens bezig met dat soort dingen. Niet heel erg lang, want hoewel het interessante materie is, krijg je op den duur te maken met hele uh, vreemde mensen, zullen we maar zeggen. De aluhoedjes werden steeds groter en woester.

Foto: An African medicine man or shaman using symbols and small animals to eject a demon (disease). Wood engraving by Dalziel after J. Leech. Credit Wellcome Collection. Attribution 4.0 International (CC BY 4.0)

Bijgelovige beschaving

COLUMN - Die bevolking daar was waarschijnlijk bijgelovig, kon je in het westen nog wel eens horen wanneer in Liberia of Kenia een inderhaast opgebouwde ebolakliniek door een lokale groepering werd platgebrand. Die mensen zagen dat hun geliefden en dorpsgenoten ziek de kliniek ingingen en er vaak dood weer uitkwamen, en dachten: dat kon niet pluis zijn. Ze werden er vast vermoord. Hup, dan maar de fik in die kliniek. Wat een onwetendheid van die mensen, he? Daar hadden ze toch mooi zichzelf maar mee!

Ze wantrouwden buitenstaanders daar, hoorden we hier wel als verklaring wanneer medewerkers van Artsen Zonder Grenzen of het Rode Kruis werden vermoord. Zo raar! Zo kortzichtig! Die mensen in witte jassen kwamen toch om ze te helpen? Konden ze daar niet wat dankbaarder zijn voor al ‘onze’ inspanningen?

Die mensen daar snapten niets van moderne geneeskunde, bromden mensen hier wel. Tsja, slecht opgeleid he, dan krijg je dat. En ze vertrouwden liever op hun eigen medicijnmannen, hoe dom en bijgelovig kon je toch zijn.

Je vraagt je intussen af hoe mensen daar nu tegen ons zouden aankijken, als ze hoorden wat hier gaande is. Meewarigheid zou ons deel zijn. We hebben immers een groeiend aantal mensen die denken dat je doodziek wordt wanneer je mondmaskertjes draagt, en die menen zichzelf effectief tegen een nieuw, potentieel dodelijk virus te kunnen beschermen met vitamine D, of met zink, of die overtuigd zijn dat ze ‘onschendbaar’ zijn en het virus niet kunnen krijgen. Met mensen die oprecht geloven dat een vaccin tegen dat virus een microchip bevat die hun dna aanpast en hen in robots zal doen veranderen. Met mensen die tientallen decennia aan kennis, kunde en ervaring klakkeloos terzijde schuiven en zich daar trots op beroepen.

Foto: Becker1999 (cc)

Samenzweringspopulisme in tijden van corona

OPINIE - door politiek socioloog Matthijs Rooduijn. Eerder verschenen bij Stuk Rood Vlees.

“We hebben te maken met een kartel. Een KARTEL.” Aldus Thierry Baudet vorige week op Twitter. Even daarvoor had hij een foto verspreid van een gebouw dat op instorten stond maar nog nét overeind werd gehouden door een paar balken. Het bijschrift bij het gebouw: “Kabinet Rutte”. De balken moesten de Nederlandse media – of, in Baudets woorden, de “kartelstutters” – voorstellen. De boodschap was duidelijk: er bestaat een samenzwering van politieke partijen en media die alleen maar aan zichzelf denken en de belangen van de Nederlandse bevolking verkwanselen.

Hoe deze kernboodschap van Baudets Forum voor Democratie te duiden?

Sommige onderzoekers zouden zeggen dat hier sprake is van populisme: het goede volk wordt afgezet tegen een slechte elite. Andere onderzoekers zouden Baudets boodschap als complotdenken typeren: het geloof in het bestaan van een groep samenzweerders die in het geheim kwade plannen bekokstoofd. Ik denk dat dit allebei klopt. Baudets wereldvisie is een mooi voorbeeld van wat ‘samenzweringspopulisme’ genoemd zou kunnen worden. Simpel gezegd: de elite (bestaande uit o.a. politici, journalisten en wetenschappers) zweert samen tegen de belangen van het volk.

Baudet is zeker niet de enige die een dergelijke boodschap uitdraagt. Zo blijkt uit onderzoek dat politici als Geert Wilders en Donald Trump ook wel raad weten met de succesformule van het samenzweringspopulisme.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Foto: GoToVan (cc)

Twijfelzaaiers

COLUMN - Iemand vroeg mij gisteren waarom ik zo’n felle blog heb geschreven over David Prins. Dat was toch een frisse jonge arts die alleen maar een aantal vragen had opgeworpen die kennelijk – gezien de bijval die hij kreeg – bij heel veel mensen leefden? Kritische vragen blijven stellen, wat kan daar tegen zijn?

Wat we kunnen zien is dat lieden zoals David Prins het wantrouwen in de samenleving aanwakkeren. We gaan nu als samenleving door een periode van grote onzekerheid. We weten veel dingen niet over het corona virus en over de covid-19 ziekte die erdoor wordt veroorzaakt. Maar er zijn ook een paar dingen die we wel weten.

We weten dat het coronavirus niets met electromagnetische straling van het 5G netwerk te maken heeft. Het virus waart immers ook gevaarlijk rond in landen zoals Iran of Rusland, waar zelfs geen begin is gemaakt met een 5G netwerk.

We weten dat het coronavirus dat covid-19 veroorzaakt niet is gefabriceerd in een laboratorium maar dat het hoogstwaarschijnlijk afkomstig is van vleermuizen, en via een nog onbekende tussenstap, bij de mens is terechtgekomen. Het fabeltje dat het virus uit een laboratorium in Wuhan komt is door Donald Trump en zijn kliek de wereld in geholpen om de aandacht af te leiden van hun falende covid-19 beleid in de VS.

Foto: AJC ajcann.wordpress.com (cc)

Dat kan geen toeval zijn!

‘Wist u dat de ceremonie van de Grammy Awards eigenlijk een mediaritueel is ter ere van een historisch geheim genootschap, de Illuminati? En dat de aanslagen in Parijs eigenlijk een geheime operatie van de Franse regering waren? U gelooft het niet? Dan bent u wel heel naïef, er zijn keiharde aanwijzingen voor.’

Zo praten complotdenkers. Gaat het om mensen met een paranoïde persoonlijkheidsstoornis of om types die hardnekkig bevestiging zoeken voor hun ‘theorieën’ in plaats van die te falsifiëren? Volgens cultuursocioloog prof. dr. Stef Aupers is het eerder een algemeen maatschappelijk verschijnsel dat samenhangt met het afnemende vertrouwen in de instituties (bedrijfsleven, politiek, wetenschap, media) van onze samenleving. Een kleine, machtige elite is bezig het gewone volk om de tuin te leiden, terwijl ze achter de schermen de geschiedenis naar hun hand zetten en op doortrapte wijze hun eigen belangen nastreven.

Tegenwoordig weet je echt niet meer wie of wat je kunt vertrouwen

Complottheorieën zijn er al eeuwen, maar ze zijn de afgelopen halve eeuw van karakter veranderd, aldus Aupers. Waren het vroeger vijandige machten van buiten (zoals joden of moslims) die geheime acties uitvoerden, in de huidige tijd spannen onze eigen autoriteiten tegen ons samen. Het wantrouwen is wijd verbreid: volgens het SCP is zestig procent van de Nederlanders het eens met de stelling ‘Tegenwoordig weet je echt niet meer wie of wat je kunt vertrouwen’. Die onzekerheid vormt een rijke voedingsbodem voor complottheorieën.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Arabische complottheorieën

Vroeger bestuurde God de wereld. Tegenwoordig wordt ze geregeerd door de vrijmetselaars, de joden, de illuminati, de priorij van Sion of de Bilderberggroep. Ik denk dat de populariteit van complottheorieën vooral wil zeggen dat mensen het leven onbegrijpelijk en chaotisch vinden, en tot elke prijs een verklaring willen hebben.

Er is geen regio waar samenzweringen zo geliefd zijn als in het Nabije Oosten.Wellicht is dat een ander bewijs voor de stelling dat de islam geen antwoord heeft op de moderne tijd, zoals enkele Vlaamse onderzoekers al in de jaren negentig beweerden; wellicht is een reden dat het Nabije Oosten een geschiedenis heeft van reële complotten. Denk aan het Sykes-Picot-verdrag en Operation Ajax.

Het idee van de Grote Joodse Samenzwering is razend populair in het Nabije Oosten. Je hoeft er niet lang te reizen voordat je van iemand verneemt dat de Joden de wereld regeren, of althans behoorlijke invloed hebben. De bloedlegende, het sprookje dat joden met Pesach babybloed zouden drinken, wordt vrij breed geloofd; de theoloog Hans Jansen heeft een collectie aangelegd van spotprenten uit het Nabije Oosten die ernaar verwijzen. Die collectie is beangstigend groot.

Iets lichtvoetiger is het bericht dat ik vandaag las: de grote piramide is op 11-11-’11 gesloten geweest om te verhinderen dat joden of vrijmetselaars er een geheimzinnig ritueel zouden uitvoeren.