Verontrustende wetenschap

Even een korte geschiedenis. Vroeger draaide het in de wetenschap alleen maar om de citatie-index. Je artikel moest zo vaak mogelijk worden genoemd, in de beste bladen. Dat leidde tot allerlei wantoestanden zoals salami-tactiek (artikelen opknippen), afspraakjes (‘als jij… dan zal ik..’) en zo meer. Dat vonden we erg. Daarna kwam de fase waarin de wetenschap niet alleen in de vakliteratuur maar ook in de gewone media moest scoren. De aanjagers hiervan waren overigens diezelfde vakbladen, in handen van commerciële uitgevers, die alleen ‘sexy’ onderwerpen wilden hebben en deze aan de pers opdrongen. Die ‘perverse prikkel’ leidde tot persconferenties en artikelen waarin de resultaten keihard werden rondgetoeterd, vóór collega’s de kans kregen om te reageren – of zelfs maar in te zien. En de media vonden het natuurlijk geweldig, want het werd allemaal heel spannend gebracht (we zijn aangeland in de tijd van de almachtige voorlichters) en spannend nieuws is in de wetenschap een schaars goed.

Door: Foto: Sargasso achtergrond wereldbol
Foto: World's Direction (cc)

Geen enkele bevolkingsgroep krijgt genoeg kinderen

DATA - Er schijnt nogal wat discussie te zijn over een onderzoek waaruit blijkt dat in Europa bepaalde religies groeien en andere krimpen, puur op basis van geboorteoverschot (aantal sterfgevallen minus aantal levendgeborenen).
Dat daarbij niet genoemd wordt dat de “traditionele” bevolking al meer vergrijst is dan de recent geïmmigreerde is een beetje jammer.

Maar wat ook niet goed naar voren komt is dat in veel landen er, ongeacht religie of herkomst, niet genoeg kinderen meer geboren worden om op lange termijn de populatie in stand te houden. Ook in Nederland niet. Om een bevolkingsevenwicht te krijgen is een kindertal van 2,1 per vrouw nodig.
Hier de ontwikkeling van de cijfers voor Nederland tot en met 2016:


Kan natuurlijk nog even duren voor dit effect helemaal zichtbaar wordt.

Interessant is het ook, in het licht van het eerder genoemde onderzoek, om te kijken naar de drie grootste niet-westerse groepen in Nederland. Hier de uitsplitsing:

De stijging zit dus vooral bij de van oorsprong Turkse allochtonen. Hiervoor is niet een duidelijke verklaring te geven.

Dit alles natuurlijk los van de vraag hoe religievast een volgende generatie is.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-02-2022

Hulspas weet het | Hysterisch, maar met mate

COLUMN - De reactie van de Amerikanen op de zonsverduistering werd unaniem omschreven als ‘hysterisch’. En wie de Amerikaanse media een klein beetje heeft gevolgd (meer is niet aan te raden), kan dat ook bevestigen. Alles en iedereen had het over de zonsverduistering.

Dezelfde media wisten ook te vertellen hoe dat kwam: de Verenigde Staten verkeren in een diepe psychologische crisis. Het land is in anderhalve eeuw niet zo diep verdeeld geweest. Op zo’n moment is er dringend behoefte aan goed nieuws. Als de media dat niet kunnen verzorgen, dan moet de kosmos dat maar doen. Zoals de bevestiging van Einsteins relativiteitstheorie in 1919. Niemand die begreep waar het om ging, maar zo vlak na de Eerste Wereldoorlog was elk nieuws dat niet over oorlog ging, buitengewoon welkom.

De zonsverduistering als mooi nieuws. Het is anders geweest. Maar vergeleken bij kometen en meteorietinslagen is de zonsverduistering wat dat betreft altijd al een randverschijnsel. Al vele eeuwen voor Christus konden Babylonische astronomen zonsverduisteringen voorspellen. Die kennis is dus al zo oud als de mensheid.

Dat neemt niet weg dat ook een zonsverduistering aanleiding kan geven tot paniekgolven. Maar dan moet er nét iets meer gebeuren. Zo was er een zonsverduistering op het moment dat de Engelse koning Hendrik III stierf. Het samenvallen van deze twee gebeurtenissen leidde tot een forse uitbarsting van Eind-der-Tijden paniek in heel het land. Maar als je dat leest, zou je bijna vergeten dat verreweg de meeste zonsverduisteringen met een schouderophalen werden begroet en geen historische sporen nalieten. Waarschijnlijk juist omdat er geen (extra) reden was voor paniek.

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-02-2022

Hulspas weet het | Wie heeft er straks nog zin in seks?

COLUMN - Genetische foutjes in een oogwenk gerepareerd. Dat was het grote wetenschappelijke nieuws van vorige week. Genetici kunnen met behulp van de CRISPR-techniek (dat gloednieuwe stuk genetische gereedschap) fouten in het DNA snel en probleemloos herstellen. De ontdekkers kregen bij die ontdekking nog een onverwachte bonus: ze hadden een stukje nep-DNA aangeleverd, bij wijze van een soort pleister op de wonde, maar het herstelmechanisme in de cel maakte daar geen gebruik van; het keek automatisch naar het andere, identieke (en gezonde) gen om te zien welk stukje DNA er ineens ontbrak, en zorgde spontaan voor perfect herstel.

Dergelijke doorbraken leidden in de media altijd weer tot gebabbel over ‘designer-babies’ waarbij huiverend wordt gefantaseerd over een kliniek die straks genen kan invoegen of veranderen om het ideale embryo te creëren. Dat is onmogelijk (we weten inmiddels allang dat onze genetica niet zo in elkaar steekt), maar de wetenschapsjournalistiek kan het nu eenmaal niet laten om verouderde ‘spannende’ vraagstukken steeds weer op te warmen. Niks geen ideale kinderen dus, maar in plaats daarvan zou de CRISPR-doorbraak in de verre toekomst wel eens een heel andere en veel belangrijke toepassing kunnen krijgen. Namelijk de redding van de mensheid.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: Maëlick (cc)

Sociale media faciliteren zelfbedrog

ONDERZOEK - Zelfbedrog lijkt iets te zijn wat mensen per definitie zelf doen. Jij zelf bedriegt jezelf. Maar wie beter kijkt ziet dat het een sterk sociaal verankerd fenomeen is. Technologie en vooral sociale media spelen een cruciale rol in ons zelfbedrog, schrijft Roy Dings op Sociale Vraagstukken.

Wetenschappers karakteriseren zelfbedrog doorgaans in termen van ‘gemotiveerde irrationaliteit’. Dit houdt in dat iemand die zichzelf bedriegt een motivatie heeft om op een irrationele manier met informatie om te gaan (vgl. Mele 2001). Simpel gezegd: iemand die zichzelf bedriegt ziet wat hij wil zien, leest wat hij wil lezen en hoort wat hij wil horen.

Veel wetenschappers hebben hierdoor de neiging om zelfbedrog te bestuderen als individueel verschijnsel. Immers, als zelfbedrog te maken heeft met een verstoorde informatieverwerking, dan moeten we onderzoek doen naar de cognitieve mechanismen die een dergelijke verstoring mogelijk maken.

Maar zelfbedrog is tevens een sociaal fenomeen: er zijn ook sociale mechanismen die bijdragen aan ons zelfbedrog (zie bijvoorbeeld Dings 2017).

Jezelf voor de gek houden

De traditionele benadering van zelfbedrog erkent dat wat andere mensen doen en zeggen (of juist niet doen of nalaten te zeggen), informatie is die we kunnen gebruiken om onszelf voor de gek te houden. Als ik vier mensen vraag om commentaar te leveren op mijn artikel, en drie daarvan zijn vrij negatief, dan bedrieg ik mezelf wanneer ik bovengemiddelde waarde hecht aan die éne positieve reactie, bijvoorbeeld door mezelf wijs te maken dat de drie critici slecht gelezen hebben.

Foto: Pieter Bruegel the Elder - The Tower of Babel via Wikipedia

Het backfire-effect

ACHTERGROND - Anderhalf jaar geleden schreef Carlijne Vos een verhelderend stuk in De Volkskrant over asielzoekers, dat ze inleidde met de opmerking dat het tijd was “om fictie van feiten te onderscheiden”. Er was helemaal niets mis met haar betoog. Voor wie probeerde genuanceerd te denken over de problematiek, stond er veel lezenswaardigs in. Wie zich daarentegen vooral zorgen maakte en de nuance voorbij was, werd door het stuk vooral bevestigd in het idee dat die linkse journalisten van De Volkskrant desnoods gewoon logen om hun multiculti-ideaal op te dringen aan een Nederland dat met die gelukzoekers allang helemaal klaar was.

Die laatste reactie was dan een uiting van het backfire-effect. Het lijkt zo voorbeeldig wat Vos deed: het presenteren van de correcte feiten en het uitleggen van de wijze waarop die zijn vastgesteld, maar het werkt niet. Weliswaar is uitleg vaak een manier om een discussie naar een goed einde te brengen, maar dat is niet het geval wanneer de context al polemisch is. Dan worden zelfs de objectiefst-denkbare gegevens en de allerredelijkste methoden gewantrouwd.

Viermaal backfire

Het backfire-effect is een klassieker uit de wetenschapsvoorlichting. Om wat voorbeelden te geven uit mijn eigen vak, de oudheidkunde:

  • Ik kan praten als Brugman dat de Perzische koning Cyrus de Grote geen uitzonderlijk humanitair beleid voerde, en ik kan daarna uitleggen hoe wetenschappers vaststellen hoe stereotiep ’s mans zelfpresentatie was, maar ik zal Iraanse nationalisten (die Cyrus beschouwen als verlicht despoot omdat de laatste sjah zijn antieke voorganger geleden zo typeerde) niet overtuigen en ze zullen uiteindelijk anti-Lendering-pagina’s online beginnen. Meer in het bijzonder ben ik, gegeven mijn Europese herkomst, een eurocentrist, zelfs als ik weergeef hoe wetenschappers Cyrus’ zelfpresentatie plaatsen in zijn oosterse context.
  • Ik kan uitleggen dat het oude Egypte en de Maghreb overwegend zijn bevolkt door nomadische herders die vanuit de Levant arriveerden, en ik kan toelichten hoe het relevante fysisch-antropologische, archeologische en DNA-bewijs onderzoek in elkaar steekt, maar ik zal de afrocentristen (die beweren dat de Egyptische beschaving uit “Zwart” Afrika kwam) niet overtuigen en uiteindelijk worden uitgemaakt voor racist. Meer in het bijzonder ben ik, gegeven mijn Hebreeuwse voornaam, lid van een joodse samenzwering.
  • Ik kan alle registers opentrekken om uit te leggen dat Jezus’ halachische opvattingen in het antieke jodendom passen als een hand in een handschoen, en ik kan dan uitleggen waarom de historisch-kritisch methode van de onderzoekers werkelijk de meest redelijke is, maar ik zal Jezusmythicisten (die denken dat Jezus niet heeft bestaan), niet overtuigen en zal uiteindelijk worden getypeerd als christelijke propagandist.

Doe het veilig met NordVPN

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: Elon Musk (photo Wikimedia Commons | Steve Jurvetson)

Musk

RECENSIE - In de gebruikelijke stroom journalistieke bagger waar ik dagelijks doorheen waad, op zoek naar die paar pareltjes die het lezend leven de moeite waard maken, kwam ik een tussengevalletje tegen. Op zich een prima geschreven stuk, maar wat proefde ik daar nou toch tussen de regels door? Jaloezie? Nu is Elon Musk een controversieel figuur, zoals vrijwel iedereen die een visie heeft én succes, maar om hem nu als een doodordinaire kapitalist weg te zetten, die het alleen maar om de poen gaat, is me wat te gortig.

Ik steek mijn bewondering voor Musk niet onder stoelen of banken. Net als Steve Jobs is hij wellicht geen ideale werkgever, geen prettig sociaal persoon en misschien wel een hork of zelfs een klootzak, maar dat doet niets af aan het feit dat hij zo’n beetje in zijn eentje hele technologische revoluties op gang brengt. Ja maar, stond er in het stuk, hij vindt die technologie niet zelf uit. Nee, Jobs heeft de smartphone ook niet bedacht, maar wel de smartphonerevolutie ontketend. Trouwens, de meeste hedendaagse technologie is er dankzij de door de overheid gesponsorde wetenschap gekomen. Bedrijven maken die vervolgens commercieel. Je leest hier een goed verhaal over hoe dat zit.

Foto: De grote piramide in Giza copyright ok. Gecheckt 18-10-2022

Von Däniken

OPINIE - Sommige artikelen zou je zelf geschreven willen hebben, zoals het stuk van Martijn van Calmthout in De Volkskrant van afgelopen zaterdag over Erich von Däniken. Terwijl Van Calmthout enerzijds duidelijk maakt hoe pseudowetenschappelijk Von Dänikens idee is dat de aarde ooit is aangedaan door buitenaardse bezoekers, schetst hij een uiteindelijk sympathiek portret.

Daar is niets mis mee, maar door dit accent is er geen aandacht voor de negatieve impact van Von Dänikens gefantaseer. Die is echter onverminderd actueel.

Eén probleem is makkelijk te benoemen. Von Däniken heeft een charmante belangstelling voor het erfgoed van exotische culturen, waar hij verbaasd naar kijkt. Die piramiden, zoiets indrukwekkends kunnen die Egyptenaren natuurlijk nooit zélf hebben gebouwd. Die wereldkaart van de Ottomaanse admiraal Piri Reis is zó nauwkeurig dat een Turk het niet kan hebben vervaardigd. Je zou haast denken dat Von Däniken een eurocentrist is die de niet-Europese culturen elke creativiteit ontzegt.

Alleen: het is nog erger. Hij meent namelijk ook dat voor de bouw van Stonehenge technieken nodig waren die de Europeanen in de prehistorie nog niet bezaten. Von Däniken ontzegt dus álle culturen creativiteit. Ik las nooit een auteur met zo’n negatief mensbeeld.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Foto: Hunebed D15 copyright ok. Gecheckt 21-02-2022

De stenen van Stonehenge

RECENSIE - Ergens halverwege de jaren ’80 ging ik met een vriendin voor een weekje naar Engeland. Zij had in Londen gewoond en wilde wat vrienden opzoeken, ik had Oxford en Stonehenge op mijn bucketlijstje staan. Behalve dat je links moet rijden, het belabberde eten en de Britten zelf natuurlijk, is het best een aardig land. Londen vond ik niks, behalve het Hampstead Heath park, en Oxford was geweldig, maar vooral die paar uur bij Stonehenge zijn 30 jaar later nog steeds een aangename herinnering. Al wist ik er nauwelijks veel meer van dan de gemiddelde toerist, het maakt indruk en smaakte eigenlijk naar meer. Ik zag weliswaar nog een paar andere steencirkels en had daarvoor al eens een verdwaalde hunebed in Drenthe gespot, je rijdt daarna weer naar huis en bent al snel weer met andere dingen bezig.

Gelukkig is een mens nooit te oud om te leren en attendeert iemand je wel eens op een interessant boek. Zo las ik een tijdje terug een uitstekende recensie van ‘Een paleis voor de doden’ van de Belgische wetenschapsjournalist Herman Clerinx. Kijk, die man neemt geen halve maatregelen. Als er ergens in Nederland, België, Frankrijk of Engeland een interessante steen staat, dan staat die in het boek en vertelt hij je niet alleen een korte geschiedenis en de nodige anekdotes, maar ook waar je dat ding precies kunt vinden. Een veldgids. Om blij van te worden.

Foto: Dordrecht: het Hof, voormalig Augustijnenklooster, waar de Staten van Holland in 1572 misschien vergaderden. copyright ok. Gecheckt 06-11-2022

Opgedrongen herdenking

OPINIE - Ik word niet gauw boos, maar als ik een collega-wetenschapper onzin hoor beweren over een zaak waar ik wat vanaf weet, dan is het zover. Ik heb het over Herman Pleij. Pleij is een emeritus (gepensioneerd) hoogleraar historische Nederlandse letterkunde, met als specialisme de heel Late Middeleeuwen, eigenlijk meer de Vroegmoderne Tijd. Hij is vooral geïnteresseerd in wat genoemd wordt “de cultuurhistorische achtergronden van de nationale identiteitsvorming” en heeft daar ook diverse boeken over geschreven. Waaronder Moet kunnen, dat ik hier besproken heb.

Hij houdt zich dus ook bezig met de moderne volkscultuur en probeert te duiden waar die vandaan komt. Dat doet hij (meestal) leuk, want hij heeft de gave van het woord, waardoor hij pakkend kan vertellen en puntig en toch komisch kan duiden. Vandaar ook dat hij veel op tv te zien is als het weer eens over onze identiteit gaat en ook een graag gezien spreker is. Je kunt hem dan ook voor zoiets huren.

De organisatoren van het Feest van de Vrijheid, afgelopen woensdag 19 juli 2017 in en om het Hof in Dordrecht hadden dat ook gedaan. Hij heeft zijn praatje daar gehouden, neem ik aan, en werd later geïnterviewd door Thijs Blom van RTV Rijnmond. In een later op internet te vinden artikel werd hij geciteerd met deze zin:

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Vorige Volgende