‘There is no alternative’: de radicale leegte van een ideologie

Is Donald Trump het hoogtepunt van het neoliberale experiment?
Voor Naomi Klein, geïnterviewd in NRC, is het antwoord duidelijk: ‘Hij is bij uitstek het product, de belichaming en het instrument van de dominante politieke ideologie van de afgelopen decennia: het neoliberalisme.’

Klein is bekend als activiste en schrijfster van onder andere ‘No Logo’ en ‘De Schokdoctrine – opkomst van het rampenkapitalisme.’ Haar nieuwe boek: ‘No Is Not Enough – Defeating the New Shock Politics’ gaat over en is een kritiek op Trump en de partij waarvan hij het boegbeeld is:

‘De Trumps zijn wat ik toen voor onmogelijk hield: een menselijk megamerk. Ze probeerden steeds zo veel mogelijk in de spotlights te staan, als belichaming van hun luxe-merk. Nu doen ze dat als First Family. Trump is niet eens in staat onderscheid te maken tussen het presidentschap en de rest van zijn ondernemingen. Alles wat hij doet heeft tot doel het Trump-merk vooruit te helpen.’

Moeilijk is dat volgens Klein niet:

‘Misschien is een van de ingrijpendste gevolgen van het neoliberale tijdperk wel het verlies van verbeeldingskracht, waardoor de status quo een zekere onvermijdelijkheid heeft – precies zoals Margaret Thatcher wenste met haar slogan “There is no alternative”.’

Anti-ideologie

Opmerkelijk: geen politicus afficheert zichzelf ronduit als neoliberaal. Er bestaat geen officiële neoliberale partij en een neoliberaal manifest laat nog steeds op zich wachten. Toch waart het als een spook rond. Schuilt daarin het raffinement van het neoliberale experiment? Het presenteert zich namelijk als een anti-ideologie. Maar voor alles doet het zich voor als natuurlijk, logisch en evident. Het is gegoten in de vorm van neutrale wetenschap of techniek.
De vergelijking met ‘wetenschappelijk socialisme’ dringt zich op.

Een boeiende paradox: niets is zo ideologisch als het neoliberalisme, maar het presenteert zich als niet-ideologisch. Dit zien we bij uitstek in de ‘visieloosheid’ waar Mark Rutte zo prat op gaat: de man zonder eigenschappen die een radicale leegte representeert. Terwijl hij ondertussen een agenda van deregulering en een kleine overheid doorvoert. Zogenaamd om daarmee Nederland ‘sterker uit de crisis’ te helpen. Daarbij bewust voorbijgaand aan de vraag wat die crisis heeft veroorzaakt.

Mensbeeld

Kort samengevat komt het neoliberale experiment neer op de totalisering van de economische sfeer en het concentreren van geld en macht. Dit alles vormgegeven door instellingen die niet onder democratische controle vallen, zoals de Eurogroep onder leiding van Jeroen Dijsselbloem, het IMF, de ECB etc.

In het neoliberale mensbeeld draait alles om de homo economicus, een mengsel van rationaliteit en egoïsme. Hij/zij voert een onafgebroken strijd met anderen die in al hun individualiteit en uniciteit precies hetzelfde nastreven: nutsmaximalisatie. Vandaar wellicht de obsessieve aandacht voor rijkdom en roem, de verering van sporthelden, televisiepersoonlijkheden en mensen die beroemd zijn omdat ze nu eenmaal beroemd zijn. Voeg daar nog de narcistische drang zelf voortdurend in het middelpunt van de belangstelling te staan aan toe.

In deze context is succes een keuze. De ‘maatschappij’ (‘There is no such thing as society’) is een ratrace en werk topsport. Niet primair bedoeld om in levensonderhoud te voorzien, maar een middel tot zelfverwerkelijking.
Dit moet resulteren in persoonlijke status, aanzien en macht en liefst ook nog een Porsche.
Alles om de radicale leegte te bestrijden en een identiteit op te bouwen.

Als succes een keuze is, dan is falen dat ook. Met de homo economicus als uitgangspunt, rechtvaardigt dit bijvoorbeeld mensen in de bijstand te ‘veroordelen’ tot geraffineerde vormen van dwangarbeid als ‘tegenprestatie.’ Bovendien zijn zij onderworpen aan voortdurende controle en disciplinering. Ondersteuning voor wie om wat voor reden de boot even mist, is immers geen verworven recht (dat vereist namelijk solidariteit), maar op zijn best een gunst, waar wel iets tegenover moet staan.

‘There is no alternative’

Als het neoliberalisme al iets voorstond, was het vrijheid. Maar die ‘vrijheid’ gold in de eerste plaats de markt. Voor de burger resteerde de ‘tucht van de markt’ die in veel gevallen snel ontaardde in de ‘dictatuur van de markt.’
Dit alles gerechtvaardigd door een ideologie waarin de economie een goddelijke status kreeg. Het is een geloofsbelijdenis waarvan Thatcher het eerste gebod verwoorde: ‘There is no alternative.’

Dit gebod geldt niet alleen het individu. Ook staten moeten passen in de neoliberale mal. Dit blijkt uit het verhaal van Yaris Varoufakis (voormalig Griekse minister van financiën). Hij bracht een boek uit over zijn onderhandelingen met de Eurogroep onder leiding van Jeroen Dijsselbloem, het IMF en de ECB over de Griekse schuldenlast.
Het is al eerder besproken op Sargasso en in NRC.

In deze onderhandelingen zien we het neoliberale patroon weerkeren: totalisering van de economische sfeer, waarin de gevolgen van individuele burgers van een land volstrekt irrelevant zijn. Instellingen die niet onder democratische controle vallen schrijven de wet voor.

Die wet luidt dat Griekenland zich moet schikken: het Griekse lot moet een signaal zijn naar andere schuldenlanden, die er echter iets beter voorstaan dan Griekenland. En voor alles moet de concentratie van geld en macht blijven waar die behoort: bij hen die dit beschouwen als een verworven recht.
Ook Varoufakis kreeg voortdurend te horen: ‘There is no alternative.’

In een eerder boek ‘De economie zoals uitgelegd aan zijn dochter’ (De Geus / 2015) schrijft Varoufakis over de Europese Unie:

‘Het was een goed idee, behalve dat er met het verstrijken van de jaren een probleem ontstond: ons collectieve idee van wat “economie” nu eigenlijk betekende, werd steeds beperkter. Ongemerkt maakten simplistische ideeën zich van ons meester en werd het domein van de economie losgekoppeld, afgescheiden van politiek, filosofie en cultuur. En zo werd de factor economie zo overheersend dat bij het maatschappelijk debat de noties democratie, politiek en cultuur steeds verder op de achtergrond raakten, tot ze niet meer dan schaduwen waren van wat ze eens geweest waren.’

Radicale leegte

Treffender valt de radicale leegte misschien niet te omschrijven. Het is een wereld zonder context waarin de economie de maat aller dingen pretendeert te zijn. Het is als in de grot van Plato: we zien alleen maar schaduwen, terwijl de hogepriesters van het neoliberalisme ons willen doen geloven dat dit de werkelijkheid is.

Naomi Klein:

‘Het neoliberalisme is een zombie-ideologie. Het waart nog door de wereld, maar niemand gelooft er meer in. Geef toe – je hoort weinig meer over het economisch hoogtij dat alle bootjes op zal tillen, of over de markt als panacee voor alle sociale problemen.’