Goed volk | De bogomielen van Bosnië

De huidige federatieve republiek Bosnië is één van de meest geplaagde gebieden van Europa, althans vanaf de dood van Tito. Vóór die tijd, ook tijdens de Turkse overheersing van de Balkan, was het gebied weliswaar een 'melting pot' van diverse volkeren. godsdiensten en culturen, maar men leefde er vredig naast elkaar. De wederzijdse tolerantie was één van de kenmerken van de Bosnische bevolking. Die heette daarom ook wel 'de goede Bosniërs' (dobri Bošnjani). Ikzelf bezocht het land in officiersuniform in juni 2000 en hoewel het Verdrag van Dayton toen al vier en een half jaar geleden was ondertekend en er dus niet meer gevochten werd, rookten de puinhopen bij wijze van spreken nog na. Het krioelde van de VN-militairen van diverse nationaliteiten, die moesten zorgen dat niet opnieuw een lont in het kruitvat belandde. Deze toestand zou nog even voortduren. Deze blog gaat niet over het politieke en volkenkundige labyrint, mijnenveld en beerput dat Bosnië en Herzegovina uiteindelijk is gebleken. Het gebied is om meerdere andere redenen historisch bijzonder interessant. Dit verhaal focust op de Bosnische Middeleeuwen, waarin zich enkele opmerkelijke religieuze zaken voordeden. Maar eerst iets over de geschiedenis van Bosnië.

Door: Foto: © Sargasso logo Goed volk
Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Een sagenverzamelaar op de Noordpool

ACHTERGROND - We hebben vroeger allemaal geleerd dat de Noordpool uit ijs bestaat en de Zuidpool uit land, en dat op de Noordpool ijsberen voorkomen en op de Zuidpool pinguïns, maar niet andersom, en dat onder meer daardoor de Noordpool per definitie gevaarlijker is dan de Zuidpool. Nu heb je een geografische en een magnetische Noordpool, maar ook een (noordelijke) poolcirkel die zo’n beetje de grens van dit gebied, dat ver buiten de ‘comfort zone’ van de gemiddelde mens ligt, aangeeft. Boven deze cirkel ligt het gebied waar de zon gedurende een aantal nachten rond 21 juni niet onder gaat, de zogeheten middernachtzon. Hoe noordelijker men komt hoe meer nachten het betreft. Juist dit unheimische gebied heeft een onweerstaanbare aantrekkingskracht op veel avonturiers, zeker toen er nog veel van ontdekt moest worden in een tijd toen er nog letterlijk en figuurlijk veel witte vlekken op de kaart van Arctica en Antarctica waren.

Ik behoor zelf ook tot die avonturiers, maar ondanks gevorderde plannen voor een bezoek aan de Zuidpool is dat er om praktische redenen nooit van gekomen, tot grote opluchting van mijn ouders. Vele avonturiers en ontdekkingsreizigers hebben hun tochten boven of rond de poolcirkel dan ook niet overleefd. Zo vertrok nog in 2004 de ervaren Franse avonturierster Dominick Arduin (1961) per kano vanaf Mys Arkticheskiy in Siberië richting Noordpool, maar van haar is nooit meer iets vernomen noch teruggevonden.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Het Sodom-en-Gomorra-motief (2)

Vorige week introduceerde ik het ‘Sodom en Gomorra-motief’ in sagen en legenden met een paar voorbeelden uit Nederland, gevolgd door het begin van een bespreking van de meest aansprekende legende met dit motief in ons land, het verhaal van het Solse Gat op de Veluwe. Ik begon met de geologische omstandigheden, want om de legende goed te begrijpen en zeker van wat er van misschien van waar is – het is een legende en geen mythe – moeten we verhaal zo breed mogelijk inkaderen. Hieronder deel twee.

De Veluwe: de eerste menselijke bewoning

Het gebied dat wij nu de Veluwe noemen werd al in de prehistorie bewoond, getuige de vele grafheuvels uit het Neoliticum en de Bronstijd, een paar urnenvelden uit de Late Bronstijd en raatakkers uit diezelfde periode, die ook wel ‘celtic fields’ worden genoemd, maar niets met Kelten te maken hebben. Kelten hebben op de Veluwe nooit gewoond, evenals Romeinen.

Het lukte de Romeinse legers niet om het gebied ten noorden en oosten van de Rijn blijvend onder direct bestuur te krijgen. De Romeinen stuitten op weerstand van wat zij ‘barbaren’ noemen, in dit geval Germaanse stammen. De limes liep in Nederland precies door het huidige grensgebied van de Veluwe en de Betuwe (lijn Kesteren – Arnhem, de Rijn). Een deel van de limes in Midden Nederland valt grofweg samen met de toenmalige scheiding van de leefgebieden van de Germanen en de Kelten, hoewel er ten zuiden van deze grens een groot overgangsgebied was van stammen met zowel Germaanse als Keltische kenmerken dat ongeveer reikte tot de huidige grens België-Frankrijk, door de Romeinen Germania Inferior genoemd.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Het Sodom-en-Gomorra-motief (1)

ACHTERGROND - De term “Sodom-en-Gomorra-motief” is van volkskundige Jaques Sinninghe (1904-1988) en is afgeleid van het verhaal in Genesis 19 (met een voorspel in Genesis 14), waarin de steden Sodom en Gomorra door God vanwege de slechtheid en ongehoord grote zonden van hun inwoners worden verwoest. Ook andere Bijbelboeken en de Koran vermelden de gebeurtenis.

Sinninghe catalogiseerde in zijn Katalog der niederländischen Märchen-, Ursprungssagen-, Sagen- und Legendenvarianten (Helsinki, 1943) het Sodom-en-Gomorra-motief onder drie items:

  • SINSAG 1141: Das versunkene Schloss. Schlechter Ritter von der Erde verschlukt;
  • SINSAG 1144: Das versunkene Kloster; versinkt wegen der Schlechtigkeit der Mönche;
  • SINSAG 1145: Die untergegange Stadt; versinkt wegen des Uebermutes der Bewohner.

Het gaat dus om kastelen, kloosters en zelfs complete steden die vanwege de slechtheid of misstappen van hun bewoners ten onder gegaan. Doorgaans is het God zelf die de verwoesting regelt. In tegenstelling tot Sodom en Gomorra, die hun einde vinden in een regen van zwavel, gaat het in de Nederlandse verhalen steeds om gebouwen of steden die ‘versinken’, oftewel in de grond waarop zij staan oftewel overstroomd worden door water. Het Sodom-en-Gomorra-motief komt ook in sagen en legenden elders in Europa voor, zoals in de legende over het klooster van Flers in Normandië.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Doe het veilig met NordVPN

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | H.W. Heuvel, de meester van Laren

De volkskunde, net als de archeologie, leunt sterk op vrijwilligers en amateurs (in de zin van niet-professionals) die in de regel voor de wetenschappers het ‘vuile werk’ verrichten: het verzamelen van data en voorwerpen en het catalogiseren ervan, digitaliseren van analoge gegevens en dergelijke. Tegenwoordig heet zoiets met een mooi woord ‘Citizen Science‘.

Het verschil tussen professionals en amateurs, met name bij empirische wetenschappen als archeologie, dateert pas uit het midden van de negentiende eeuw. De wereldberoemde ontdekker van het oude Troje, Heinrich Schliemann (1822-1890), was archeologisch gezien een amateur (met heel veel geld). Dergelijke ‘wetenschappen’ waren in die tijd hobby’s voor mensen die er tijd en geld voor hadden of op slimme wijze sponsoren wisten te vinden. Pas toen ‘wetenschapper’ een formeel beroep werd riep men de hulp in van liefhebbers zonder of met een andere academische opleiding om met name kale gegevens te verzamelen die vervolgens door de wetenschap werden gerubriceerd, gecatalogiseerd en geïnterpreteerd. Het duurde tot het midden van de 19e voordat archeologie een wetenschap werd, te beginnen met de publicaties van de geologen James Hutton en Charles Lyell. Uiteraard liggen geologie en archeologie in elkaars verlengde.

Eenzelfde ontwikkeling is waar te nemen bij de volkskunde en de bestudering van folk-lore.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Het esoterisch circus rond de Externsteine

ACHTERGROND - Het overbekende Stonehenge is in de loop der tijd een multi-purpose-monument geworden. Het werd rond 2.300 v.Chr. gebouwd (datering van 2008), maar ondanks veel wetenschappelijk onderzoek is het oorspronkelijke doel ervan nog altijd niet zeker, hoewel recente vondsten in Saksen-Anhalt in Duitsland, waar soortgelijke bouwsels van hout werden gevonden bij Pömmelte en Goseck, de observatoriumtheorie lijken te ondersteunen.

Stonehenge is ook een voorbeeld om te tonen dat zulke megalithische bouwwerken niet in één keer werd gebouwd. Ze werden later niet alleen vergroot maar ook uitgebreid waarbij het doel van het complex zo nodig werd aangepast. Er zijn nog steeds dwaallichten die beweren dat Stonehenge door druïden werd gebouwd. Dat dit allang is ontkracht, betekent niet dat de druïden er geen gebruik van hebben gemaakt, hetgeen ook aangetoond is. Heden ten dage wordt minstens één maal per jaar Stonehenge in bezit genomen door neo-paganisten. Als druïden verkleed vieren ze hun zonnewendefeest. Begonnen als een bouwsel van mensen uit de Bronstijd, vond eeuwenlang een soort stapeling van gebruiksmogelijkheden plaats.

Externsteine

Een vergelijkbaar lot trof de Externsteine in het Teutoburgerwoud nabij Detmold, die wel ‘Deutschlands Stonehenge’ worden genoemd. Nu zijn de Externsteine geen megalithisch monument. Het zijn door de natuur gevormde zandstenen pijlers, abrupt oprijzend uit het landschap. Als zodanig worden ze wel vergeleken met de zandstenen rotspijlers waarop de kloosters van Meteora in Griekenland zijn gebouwd.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Donderdag van de doden

LONGREAD - Geen volk dat zijn doden niet herdenkt. Dit kan seculier vorm gebeuren, zoals de nationale dodenherdenking op 4 mei, of in religieuze sfeer. Christelijke dodenherdenkingen zijn niet altijd, maar wel vaak, kersteningen van heidense gebruiken en bevatten dan elementen uit dat heidense verleden. Soms is er sprake van syncretisme, maar ook van ‘dubbelgeloof’: twee tradities blijven naast elkaar voortbestaan en worden door dezelfde personen uitgevoerd. Vooral bij insulaire en Slavische volken komt dit nog steeds voor.

Niet-christelijke dodenherdenkingen zijn vaak een vorm van voorouderverering. Dodenherdenkingen vinden meestal aan het begin van de winter plaats, maar er is een specifieke reden waarom ik nu juist bij de naderende zomer over dit onderwerp begin.

Dit lange stuk gaat over twee onderwerpen, die elkaar snijden: enerzijds dodenherdenking, anderzijds het feit dat het ‘gewone volk’ wars is van abstracte principes en zich vooral bekommert om familie en primaire behoeftes. Hierin herkennen mensen elkaar, ook cultuuroverschrijdend. Deze twee elementen komen bij elkaar in de oosterse ‘donderdag van de doden’, ergens in de paastijd, maar laten we bij het begin beginnen.

Christelijke dodenherdenkingen

Van de christelijke dodenherdenkingen is ongetwijfeld het Rooms-Katholieke Allerzielen op 2 november de bekendste. De herdenking werd in 998 ingesteld door abt Odilo van Cluny om structuur aan te brengen in de diverse destijds bestaande dodenherdenkingen en kreeg haar naam in de dertiende eeuw. Odilo zal voor de datum van 2 november hebben gekozen omdat de herdenking zo een logisch vervolg werd op Allerheiligen, waarbij alle heiligen en martelaren worden herdacht. Van kerstening van heidense gebruiken is hier geen sprake, al zal de formele herdenking aansluiten bij gevoelens die al bestonden.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De platte aarde

ACHTERGROND - Geen zinnig mens gelooft in een platte aarde. Ze bestaan nog wel, en zijn zelfs verenigd in een wereldwijd verbreide vereniging, maar hun aantal bedraagt niet meer dan ongeveer 500. Het concept van de platte aarde en de bestudering ervan is zelfs niet goed genoeg voor de kwalificatie ‘pseudowetenschap’; men noemt dit ‘morosofie‘ (het Engelse woord ‘moron’ voor ‘imbeciel’ of ‘zwakzinnige’ is hierin herkenbaar): een evident absurde waanwetenschappelijke theorie.

Waarom personen dergelijke theorieën aanhangen is een bijzonder interessante psychologische vraag, maar daar gaat het nu even niet om. Het gaat er om dat er in het verre verleden – hoewel ‘ver’ een tamelijk relatief begrip is – ideeën die inmiddels tot de morosofie behoren toentertijd volkomen normaal waren; sterker nog: men wist niet beter. Ook de toenmalige intelligentsia niet.

Het Groningse platteland

Stel je het volgende voor: organisatie S.H.I.E.L.D. heeft je geheugen volledig gewist. Je bezit een leuk boerderijtje op het Groningse platteland en op een ochtend stap je nog nageeuwend de voordeur uit. Wat zie je ? Grasland, tot aan de horizon. Is er ook maar één enkele reden die dit landschap aandraagt om bol te zijn ? In de verste verte niet. Je ervaart het uitzicht als volkomen vlak. Wat je ook ervaart is dat het landschap rond is, als een pannenkoek.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk: De evangelist Marcus (2)

ACHTERGROND - Vorige week heb ik geschreven over de figuur van de evangelist Marcus – waar bitter weinig over bekend is – en wat de kerkelijke traditie hiervan vervolgens gemaakt heeft. We vervolgen nu met de reliekengeschiedenis van Marcus en sluiten af met voorbeelden van de wijze waarop Marcus voorkomt in volksdevotie en bijgeloof.

De Koptische kerk

De opvolger van Marcus was de schoenmaker Anianus, die als tweede patriarch/paus van Alexandrië de geschiedenis is ingegaan. Egypte maakte sinds 323 deel uit van het oostelijke gebied van het inmiddels gesplitste Romeinse Rijk, het latere Byzantijnse Rijk, en viel daardoor onder het edict Cunctos populos (380) van keizer Theodosius de Grote, waarmee hij het trinitair christendom dwingend oplegde aan christenen.

In de vijfde eeuw ontstonden geschillen tussen de patriarchen van Alexandrië en van Constantinopel. De Egyptenaren ervoeren de richtlijnen uit Constantinopel als bemoeizuchtig en onderdrukkend en als reactie daarop groeide de Koptische kerk steeds meer uit tot een nationale kerk met eigen liturgische, theologische en spirituele kenmerken. Tenslotte verwierpen de Kopten het Grieks, de taal van de Byzantijnse ‘onderdrukkers’, en namen de toenmalige Egyptische volkstaal als kerkelijke taal aan. In de tussentijd had de Koptische kerk de uitspraken van het Concilie van Chalcedon (451) verworpen en zich uiteindelijk afgescheiden van het Patriarchaat van Alexandrië, dat men beschouwde als verlengstuk van Constantinopel.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk: De evangelist Marcus (1)

ACHTERGROND - Het evangelie naar Marcus is door zijn beknoptheid bij de gemiddelde gelovige altijd minder populair geweest dan de drie andere evangeliën. Vanaf het midden van de negentiende eeuw kreeg dit evangelie weliswaar een herwaardering, maar die was vooral van wetenschappelijke aard, in het kader van de historisch-kritische exegese. Het zal dan ook weinig West-Europeanen zijn opgevallen dat het vorige week, 25 april, de feestdag van Sint-Marcus was. Zo niet in de Oosters-Orthodoxe en zeker niet in de Koptische kerk, waar Marcus geacht wordt de stichter van te zijn. Wat weten we eigenlijk van deze evangelist? Zeker dit: dat de traditie en de volksdevotie behoorlijk met hem aan de haal zijn gegaan.

De historische Marcus (en Paulus)

Marcus heeft zijn evangelie waarschijnlijk rond het jaar 70 n.Chr. geschreven. Waar is niet bekend; in eerste instantie dacht men aan Rome, maar later onderzoek verwijst ook naar (de Romeinse provincie) Palestina of Syrië. Het vervelende is dat noch het evangelie zelf noch buitentekstuele bronnen iets verraden over het ontstaan of de auteur. Hooguit kan men concluderen dat het een joodse (en geen heidense) volgeling van Jezus van Nazareth is geweest.

Sommigen vereenzelvigen Marcus met Johannes Marcus, een metgezel van Paulus (Handelingen 12 en 1 Petrus). Historisch-kritisch onderzoek wees al snel uit dat deze identificatie onhoudbaar is. Bovendien werd nadat Johannes Marcus met Barnabas naar Cyprus vertrok (Handelingen 15) niets meer van hem vernomen.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Vorige Volgende