De valkuilen van ons denken

De Nijmeegse emeritus hoogleraar Wetenschapsfilosofie Ton Derksen publiceerde al verschillende boeken over gerechtelijke dwalingen. Het meest bekend is de zaak Lucia de B., de verpleegkundige die na een veroordeling voor vijfvoudige moord en poging tot moord werd vrijgesproken. Nu heeft Derksen in het boek Waarheidsvinding een aantal valkuilen voor foute conclusies van politierechercheurs en het OM samengevat. Opmerkelijk is dat Derksen al direct in de inleiding afstand neemt van de titel van zijn boek. Maar daar heeft hij zijn reden voor. ‘Waarheidsvinding is een misleidend woord’, schrijft Derksen. ‘Het suggereert dat de waarheid gevonden wordt. Rechters, politici en journalisten en wetenschappers zijn echter in de eerste plaats waarheidszoekers. Wanneer ze zich niet bewust zijn van de denkinstincten, van de natuurlijke eerste reacties van ons brein, en daarmee zich niet bewust zijn van de valkuilen die denkinstincten met zich meebrengen, dan kan het met de waarheidsvinding goed misgaan’. Er zijn nogal wat valkuilen die waarheidszoekers op het verkeerde pad brengen. Derksen waarschuwt nadrukkelijk voor de verleiding van passend bewijsmateriaal. We verliezen al snel onze kritische houding als we denken voldoende belastend materiaal gevonden te hebben. Noodzakelijk is te werken met alternatieve scenario’s. Confrontatie van aanwijzingen voor verschillende scenario’s moet aanwijzen welk scenario het dichtst bij de waarheid komt. Aan de hand van onder andere de zaak-Louwes (Deventer moordzaak) laat hij zien hoe het ontbreken van een alternatief scenario de betrokken rechercheurs heeft misleid. De fouten die gemaakt worden zijn niet direct te wijten aan een gebrek aan integriteit van de onderzoekers (ook al kan dat in bepaalde gevallen wel meespelen). Het gaat veel meer over de beperkingen van onze cognitieve vermogens. Derksen citeert onder andere de onderzoeksresultaten van Tversky en Kahneman die lieten zien dat mensen in het dagelijkse denken gebruiken wat snel beschikbaar is zonder verder te kijken. Informatie wordt beoordeeld vanuit een al bestaande mindset. We kennen de confirmation bias, de neiging om datgene wat past bij een al eerder ingenomen standpunt, kritiekloos over te nemen. De overtuiging dat een verdachte schuldig is verhindert onderzoek naar ontlastende informatie. Derksen vindt eigenlijk dat het onschuldscenario leidend zou moeten zijn bij strafrechtelijk onderzoek. Een andere valkuil is het primacy effect. Bewijsmateriaal dat ons eerder bereikt heeft een grotere invloed op onze overtuiging, zoals uit veelvuldig onderzoek naar gerechtelijke dwalingen blijkt. Derksen onderbouwt zijn betoog ook op dit punt vooral met Amerikaans onderzoek. Hij veronderstelt dat Nederland niet zoveel anders laat zien als het om valkuilen in de recherche en rechtspraak gaat. Maar het bewijs daarvoor ontbreekt. Laat Derksen zich ook wat al te gemakkelijk verleiden tot in zijn betoog passende conclusies? Waarheidsvinding is een pleidooi om verder te denken dan wat het eerst in je opkomt, wat ‘voor de hand ligt’, wat ‘geen toeval kan zijn’. Het is ook een waarschuwing voor de gebreken in onze waarneming. Wat zien we, wat zien we niet? Hoe betrouwbaar zijn getuigen van een misdaad? Veel strafrechtelijke procedures lopen maanden, zo geen jaren. Hoe betrouwbaar zijn getuigen die pas na maanden wordt gevraagd wat ze gezien hebben? Zo laat Derksen vele valkuilen zien in het strafproces die gebaseerd zijn op de werking van ons helaas beperkte cognitieve vermogen. Hij eindigt zijn boek met de gedetailleerde bespreking van de zaak Olaf Hamers, een vrachtwagenchauffeur die volgens Derksen ten onrechte voor moord op een autohandelaar en zijn vrouw is veroordeeld. Het ontbreken van een alternatief scenario speelde daarbij een belangrijke rol. Toen Hamers, die op de plek en het tijdstip van de moord aanwezig was, zich pas na drie dagen meldde bij de politie waren de mindset ‘schuldig’ en het primacy effect volledig operatief. Er werd niet verder gezocht. Derksen heeft tevergeefs gewezen op punten die over het hoofd zijn gezien. Zo’n uitgebreide analyse van de vervolging van een misdaad is interessant voor liefhebbers van crime series. Maar het daarachter liggende verhaal over de beperkingen van ons brein en allerlei psychische mechanismen die onze waarneming en ons oordeel kunnen beïnvloeden heeft een veel verder strekkende betekenis. Derksen confronteert ons aan de hand van gerechtelijke dwalingen met onze cognitieve beperkingen. Zijn boek is een oproep aan iedereen, niet alleen aan politieagenten, rechercheurs en rechters, om in alle omstandigheden alert te blijven op de denkfouten die we kunnen maken en die elke onderzoeker kunnen verleiden tot valse conclusies. Ton Derksen, Waarheidsvinding. Uitgeverij Noordboek, € 24,90  

Door: Foto: Shirley de Jong (cc)

Recensie Zomergasten 2019 | John van den Heuvel

, door

RECENSIE - Gezien de publieke fascinatie voor criminele netwerken, topcriminelen, infiltraties, liquidaties en de internationale drugshandel kon Van den Heuvel vrij makkelijk beloven dat het “geen saaie avond wordt”. Mij hebben misdaadverhalen en misdaad-tv echter nooit zo geboeid. Ik zie vooral de problematische kanten van misdaadverslaggeving die al snel neigt naar sensatie en ik kan niet tegen reality-programma’s die proberen slachtoffers te helpen maar tegelijk slachtofferschap uitbuiten voor entertainment, zoals ook enkele van de programma’s die Van den Heuvel maakt zoals Recht gezet! en Ontvoerd.

Ik volg het werk van Van den Heuvel dus niet, maar was bereid op basis van deze eerste aflevering van Zomergasten (ik keek overigens nog nooit een hele aflevering) mijn beeld van misdaadverslaggeving bij te stellen. En het feit dat mensen zo gefascineerd zijn door grote criminaliteit interesseert me dan weer wel. Een vraag die ik Van den Heuvel zou stellen is of hij een taak ziet voor misdaadverslaggevers, bijvoorbeeld om een breder publiek te informeren, of aspirant-criminelen te waarschuwen dat de onderwereld “geen glitter en glamour” is of om daders beter te begrijpen en zo politie en justitie te helpen. Of is zijn journalistieke werk gewoonweg het product van zijn eigen fascinatie voor misdaad en schept hij er plezier in om spannende verhalen te vertellen? Het lijkt vooral dat laatste te zijn, hoewel Van den Heuvel ook voor dit werk heeft gekozen omdat hij iets wil doen dat “ertoe doet” en misdaad wil bestrijden. Van den Heuvel wil “afwisselend werk” en “met zijn neus vooraan staan”.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Mededeling

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Foto: © VPRO screenshot Zomergasten 2019 John van den Heuvel

Zomergasten 2019 met John van den Heuvel

, door

NIEUWS - UPDATE: Lees hier de recensie van de eerste aflevering met John van den Heuvel

Vanavond de eerste aflevering van VPRO’s Zomergasten 2019, waarin Janine Abbring misdaadjournalist John van den Heuvel aan een kruisverhoor mag onderwerpen.

De vijf redenen die de VPRO opvoert waarom u dit niet mag missen zijn misschien spannend genoeg om te gaan kijken: Van den Heuvel is al jaren een goede bekende van de minstens zo beroemde crimineel Holleeder. En, wellicht vanuit zijn expertise als ex-undercover agent,  gaat hij wat vertellen over een spraakmakende undercover-blunder (de IRT-affaire).

Maar wordt het ook een mooie televisie-avond? Er zijn immers al genoeg goede en slechte detectives op televisie? Als het net zo boeiend wordt als zijn optredens in RTL Boulevard, dan hoeven we er niet eens voor te gaan zitten. Maar John van den Heuvel belooft dat het géén saaie avond wordt.

Natuurlijk gaat hij het over de misdaad hebben. En mocht het persoonlijk worden, dat gaat hij niet uit de weg zo zegt hij zelf:

Persoonlijke vragen zal ik niet uit de weg gaan. Als je aan zo’n programma deelneemt, ga je je toch meer blootgeven dan tijdens een kort interview bij Pauw.

Foto: nolifebeforecoffee (cc)

Wat de camera niet ziet

, door

COLUMN - Het ene toezicht is het andere niet. Er wordt semipermanent gelet op zowat al onze publieke gedragingen: camera’s kijken of iedereen zich aan de snelheidsregels houdt, zich op straat niet agressief gedraagt, geen zakken rolt in winkels of verdacht rondhangt.

Vanmorgen las ik een reportage over de onzalige vorm die cameratoezicht in Dubai heeft aangenomen. Op straat, in taxi’s, in hotels, in winkels: iedereen wordt overal gevolgd, en die camera’s worden steeds slimmer. Ze doen aan gezichtsherkenning, ze kunnen je locatie aan elkaar doorgeven, ze kunnen al wie op een vip-lijst staat een voorkeursbehandeling geven en wie op een zwarte lijst voorkomt meteen bij de politie melden. Wie ergens op betrapt wordt krijgt subiet straf, en met mazzel word je alleen het land uitgebonjourd.

Het resultaat: Dubai oogt superveilig. Je kunt je tas op een terrasje laten liggen als je even naar het toilet bent. Maar voor minder zichtbare groepen is Dubai aanzienlijk minder veilig: voor vrouwen binnenskamers, of voor arbeidsmigranten die afhankelijk zijn van hun werkvergunning.

Die nadruk op zichtbaar gedrag kleurt ook de publieke perceptie (en definitie) van misdaad en criminaliteit. Wat zich publiekelijk en onder het oog van buitenstaanders afspeelt, krijgt meer aandacht (en straf) dan wat moeilijk traceerbaar is. Wat openbaar gebeurt, valt meer afkeuring ten deel dan wat zich binnenskamers, in advocaatkantoren, vijfsterrenhotelsuites of chique directeurskamers voordoet. Corruptie vang je niet met een camera, omkoperij is zelden zichtbaar, witteboordencriminaliteit wordt veelal gedrapeerd in ingenieuze transacties.

Foto: michele petrelli (cc)

Kunst op Zondag | Crimineel

, door

Crimineel gedrag is ook een aanwinst.

Aldus Floris Mulder, curator van de tentoonstelling Levenslang, het criminele brein ontleed, vanaf 8 oktober te zien in Het Dolhuys (Haarlem). In de tentoonstelling is werk van kunstenaars te zien, die hun visie op criminaliteit geven en werk van veroordeelden die in de gevangenis kunst hebben gemaakt.

“Is de afwijkende mens niet juist een aanwinst voor ons?”, zegt Floris Mulder in het Haarlems Dagblad, en stelt dat museum Het Dolhuys “eigenlijk over de integratie van de afwijkende mens” gaat.

De kunstenaar wordt door velen ook als ‘de afwijkende mens’ gezien. En sommige kunstenaars hebben een criminele reputatie. Van Caravaggio is bekend dat hij een straatgevecht niet uit de weg ging, zelfs een man heeft doodgeslagen en zich ophield met lieden die een loopje met de wet namen.
In 2011 exposeerde het Staatsarchief in Rome politiedocumenten waaruit Caravaggio’s misdadig gedrag blijkt. Het is goed mogelijk dat de schilder zich ook bezighield met oplichten van argeloze kaartspelers.

Caravaggio – The Cardsharps.
cc commons.wikimedia.org Caravaggio The Cardsharps

Benvenuto Cellini stond bekend als een gewetenloze moordenaar, die zijn straf wist te ontlopen.

Benvenuto Cellini – Perseus met het hoofd van Medea.
cc Flickr aurelio candido Benvenuto Cellini, Perseo

Walter Sickert werd er van verdacht Jack the Ripper te zijn. Een fabeltje dat de wereld in werd geholpen omdat Sickert geïnteresseerd was in misdaden als die van Jack the Ripper en de Camden Town Murder.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Criminaliteit daalt voor negende jaar op rij

, door

DATA - In negen jaar tijd is de geregistreerde criminaliteit per 1000 inwoners in Nederland met twintig procent gedaald. Ook in 2013 daalde de criminaliteit door. Helaas daalde ook het percentage opgeloste misdrijven.

En net als vorig jaar levert deze structurele daling geen grote krantenkoppen op. De aandacht ging uit naar kleine stukjes van de data, zoals over woninginbraken.

Hier de meest recente data van het CBS in drie duidelijke grafieken:

crimi_05_13_per1000_475

crimi_05_13_aant_475

crimi_05_13_oplos2_475

De trend m.b.t. het slachtofferschap vertoont dezelfde dalende lijn, alleen iets minder consequent.

Hebben we eens een keer structureel goed nieuws, is er nauwelijks aandacht voor…

Waan van de dag

‘Verslaafden blijven crimineel door schulden’

, door

Trouw:

Klanten van de verslavingsreclassering met schulden lopen een groot risico om opnieuw de fout in te gaan. Dat blijkt uit een onderzoeksrapport van de Hogeschool Utrecht dat vandaag wordt gepresenteerd. Uit de 40.000 dossiers die de onderzoekers bekeken, blijkt dat de helft van de ex-delinquenten kampt met schulden.

Dankzij een gemiddelde schuld van ruim 23.000 euro en een inkomen rond bijstandsniveau ontstaat een uitzichtloze situatie waardoor delinquenten sneller terugvallen in de criminaliteit, concluderen de onderzoekers. […]

De schuldenaren hebben vaak geldbedragen openstaan bij meerdere schuldeisers, waardoor een inkomen ver onder het bestaansminimum overblijft, zo blijkt uit het onderzoek. Het krijgen van bijvoorbeeld een huis en een baan, factoren die van groot belang zijn bij het voorkomen van criminaliteit, wordt daardoor bemoeilijkt.

Waan van de dag

Nieuwe thriller van Stieg Larsson uit?

, door

NIEUWS - Nog voor hij wereldberoemd werd met zijn Millennium serie leverde Stieg Larsson zijn onderzoek naar de moord op Olov Palme in bij de politie. Volgens Larsson was het aannemelijk dat Bertil Wedin, een Zweedse medewerker van de geheime dienst van Zuid-Afrika, de dader was.

Meerdere journalisten tipten destijds de politie over een verband met het Apartheidsregime. Een verband met Bertil Wedin werd in de 90´er jaren ook gelegd, maar de man is nooit verhoord en wordt ook nu niet als serieuze verdachte gezien.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Steun ons!

Mededeling

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Volgende