Misdaad en straf zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in het huidige strafrechtssysteem. Volgens strafrechtjurist prof. mr. Jacques Claessen moet het anders. Hij pleit voor een rechtssysteem waarin er aandacht is voor de mens achter de misdaad, voor herstel en voor rechtvaardigheid. Een beter alternatief?
We kennen allemaal de krantenkoppen over de recente avondklokrellen. “De heftigste rellen in 40 jaar”. “Plunderingen, brandjes, stenen naar de ME”. “Het leek wel oorlog”. Hoewel iedereen best begrijpt dat er onvrede en woede heerst over de huidige coronamaatregelen, is geweld nooit de oplossing. De eerste ingeving van politici én onszelf is dan ook vaak om hard te oordelen en hard op te treden. Een logische gedachtegang als we kijken naar ons huidige strafrechtsysteem. Een dader pleegt een misdaad en belandt na een rechtelijk proces achter de tralies. Toch wordt niemand beter van een gevangenisstraf, stelt strafrechtjurist prof. mr. Jacques Claessen (Universiteit Maastricht). Daarom pleit hij voor een minder zwart-wit rechtssysteem waarin de mens weer centraal komt te staan.
Op misdaad volgt straf. Toch?
Op zijn zachts gezegd was het kabinet niet blij met de avondklokrellen. “Dit heeft niets met corona te maken, dit is misdadig. We gaan er keihard tegenin,” aldus demissionair minister Grapperhaus. En dat gebeurde. Nu, iets meer dan een maand na de rellen, zijn er al 79 veroordelingen. De relschoppers vallen onder het snelrecht, waarmee ze binnen drie weken voor een politierechter verschijnen. De rechter stelt vervolgens welke wet er precies overtreden is en bepaalt welke straf de dader krijgt. In dit geval een onvoorwaardelijke gevangenisstraf en een schadevergoeding. Het is een vrij rationeel en zakelijk proces dat gebaseerd is op het principe van vergelding. Een dader moet en zal boeten voor zijn misdaden.
Ook demissionair premier Rutte oordeelde hard tijdens zijn bezoek aan de Haagse Schilderswijk: “Dit is crimineel gedrag en dan gaan we niet zoeken naar diepe sociologische betekenissen of oorzaken.” Dit is wel heel kort door de bocht volgens Claessen. Hij denkt dat het juist wél belangrijk is om deze uitingen van geweld in de context van de coronacrisis en de maatschappelijke onvrede te plaatsen. “De ogen daarvoor sluiten leidt ertoe dat de oorzaken die hebben geleid tot de rellen, niet doeltreffend worden aangepakt. Mensen handelen niet in een vacuüm.”
Van straf naar herstel
De zoektocht naar onderliggende oorzaken staat niet gelijk aan het goedpraten van de misdaad. Het is een fundamenteel ander perspectief op de relatie tussen misdaad en straf zoals wij dat kennen. Een focus op herstel in plaats van straf, op verzoening in plaats van vergelding. Volgens Claessen is dit een veel doeltreffendere manier om herhaling te voorkomen. “Misdaad is een conflict tussen mensen. Herstelrecht streeft ernaar om het onderliggende conflict op te lossen.”
Het herstelrechtssysteem houdt daders dus actief verantwoordelijk voor hun (mis)daden. Dit gebeurt niet wanneer ze voor lange tijd in de gevangenis belanden en passief hun tijd uitzitten (in het Engels letterlijk doing time). Hoe dan wel? Denk aan een schadevergoeding, vrijwilligerswerk, taakstraffen of een agressietraining. Claessen ziet ook heil in herstelconferenties. Daders, slachtoffers, buurtgenoten én overheidsmedewerkers gaan met elkaar in gesprek en komen al pratend tot een passende oplossing. Waar slachtoffers in het strafrechtssysteem vooral toeschouwer zijn, krijgen ze in het herstelrechtssysteem weer een stem.
Juist wanneer we voorbij de juridische benadering van misdaad en straf kijken ontstaat er ruimte voor een menselijkere visie. Daders zijn meer dan hun misdaad en slachtoffers zijn meer dan het misdrijf. Kortom, er is meer dan simpel ‘goed’ en ‘kwaad’.
“Als wij onderweg een mens tegenkomen die, ook onderweg, ons tegemoetkwam, dan kennen wij slechts ons stuk van de weg, niet het zijne; het zijne beleven wij slechts in de ontmoeting.”
Filosoof Martin Buber (1878-1965)
Niet iets nieuws
Dit holistische rechtssysteem van herstel en strafbemiddeling klinkt misschien als iets moderns, maar niets in minder waar. In traditionele culturen als de Maori of de Inuit werden misdrijven al afgehandeld in informele stambijeenkomsten. Gerechtigheid, verzoening en vrede voerden de boventoon. Tot en met de middeleeuwen heeft de westerse wereld een vergelijkbaar systeem gehad. Het strafrecht zoals dat tegenwoordig bestaat is pas geïntroduceerd door Napoleon ten tijde van het absolutisme, twee eeuwen geleden. Een terechte vraag is of deze overgang te maken heeft met beschaving of met machtsvertoon?
Terug naar de basis
Het is zeker niet de bedoeling om misdaad en straf te romantiseren, benadrukt Claessen. Herstelrechtvoorzieningen vragen veel van het empathisch vermogen van de mens en gaan uit van een gedeelde morele basisregel: “Gij zult een ander niet schaden”. Daders én slachtoffers moeten bereid zijn met elkaar in gesprek te gaan. Vaak ontstaat hieruit wel iets moois, een wederzijdse oplossing of op z’n minst het gevoel dat je je verhaal kwijt kan. Willen één of meerdere betrokkenen niet vrijwillig meewerken dan kan er altijd over worden gegaan tot herstelgerichte sanctioneringen. Denk aan een herstelgerichte taakstraf of een korte (thuis)detentie. Claessen: “straf is immoreel en vaak ineffectief. In 2021 lijken we dit vergeten te zijn. Strafrecht is vaak het eerste redmiddel en niet het laatste. Ik zou dat graag anders zien.”
Claessen heeft dan ook zo zijn eigen idee over de rechterlijke aanpak van de avondklokrellen. In plaats van een passieve gevangenisstraf, pleit hij voor een actieve aanpak die de intrinsieke motivatie tot herstel aanspreekt. Laat de flessengooiers en de demonstranten op het Museumplein in gesprek gaan met winkeleigenaars, agenten en de gemeentes. Focus samen op een betere en rechtvaardigere toekomst.
Dit artikel van Eline Kraaijenvanger verscheen eerder bij Studium Generale Utrecht.
De lezing 'Voorbij misdaad en straf', van prof. mr. Jacques Claessen is een van de lezingen in de serie livestreams 'The bigger picture (Over oorzaak-gevolg in een complexe wereld)'.
De Naam van de Roos is een historische roman – Eco heeft zijn werk in zijn ‘Naschrift’ (1984) ook als zodanig gekwalificeerd – en de film doet daar als 