volkscultuur Archives - Pagina 4 van 9

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Pierepauwen op Vlieland (2)

25 november 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - In het eerste deel van de blog over het buiten Vlieland welhaast onbekende Pierepauwen beschreef ik een poging tot een etymologie van de term. Ik concludeerde dat de herkomst en betekenis van het woord in feite onbekend zijn. Ik wil hier nog aan toevoegen dat het begrip Vlielands kan zijn, een dialect dat lijkt op het Tessels. (De Vlielanders spreken geen Fries.) De laatste spreker van het Vlielands is echter in 1993 overleden. Ten tweede zal het fenomeen niet altijd Pierepauwen zijn genoemd, zeker niet in de Late Middeleeuwen, als het toen al op Vlieland voorkwam.

Hierna gaf ik een korte inleiding op het fenomeen Pierepauwen en besprak ik de meest uitgebreide secundaire bron, het boek van D.J. van der Ven, Friese volksgebruiken weerspiegeld in Europese folklore (1970). Van der Ven wijdt weliswaar twee pagina’s aan Pierepauwen, maar gaat daarna over op het fenomeen van de witte rouwsymboliek, waarbij duidelijk wordt welke kant hij op wil. Ik ga nu eerst over tot de bespreking van vier andere secundaire bronnen, in chronologische volgorde. Primaire bronnen (contemporaine brieven, akten, rekeningen, dagboeken, kaarten, foto’s en vele andere soorten archiefstukken) zijn tot op heden over het fenomeen niet bekend, want niet betekent dat ze niet kunnen bestaan.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

Mededeling

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Mededeling

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Pierepauwen op Vlieland (1)

18 november 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

COLUMN - Er bestaan in het Nederlands en zijn dialecten en ongetwijfeld ook in andere talen zogenaamde ‘onzinwoorden’, ook wel pseudowoorden genoemd. Dit zijn woorden, beter te omschrijven als een aaneenschakeling van klanken, die geen enkele semantische betekenis hebben. In de moderne muziek wordt er bijvoorbeeld gebruik van gemaakt en wat te denken van het gedicht ‘Oote oote boe‘ van Jan Hanlo?

De brabbeltaal van baby’s is weer iets anders. Voor hen schijnen de klanken wel degelijk een semantische betekenis te hebben, maar aangezien hun proces van taalverwerving nog op gang moet komen is dit voorlopig het beste wat ze te bieden hebben.

Er bestaan ook varianten zoals klankschilderingen of klanknabootsingen (onomatopeeën) en die komen veel in de volkscultuur voor, zie bijvoorbeeld vanaf p. 191 .

Pierewaaien en pierepauwen

Bij een onzinwoord of onomatopee kan een deel van het woord een semantische betekenis hebben, maar het andere gedeelte niet en bestaat als pure klankaanvulling op het andere gedeelte van het woord, bijvoorbeeld omdat er gevoelsmatig iets ontbreekt aan het eerste gedeelte, om het ‘basiswoord’ beter te onthouden, omdat het zo beter toepasbaar is in liedjes (rijm), omdat het zo beter bekt, of wat dan ook. Ik heb het idee, maar het blijft een aanname, dat dit bij het woord pierepauwen ook het geval is. Omdat het begrip ‘pierepauwen’ niet in een online-woordenboek voorkomt, ben ik uitgegaan van een woord wat er op lijkt: pierewaaien.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De middeleeuwse ruïnes van Visby (2)

4 november 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

COLUMN - Vorige keer heb ik het gehad over de geschiedenis van het Zweedse eiland Gotland, de stad Visby en zijn kerkruïnes. Twee kerken vielen daarbij qua ontwerp uit de toon. Ik heb er één besproken, de Sankt Lars. Die was gebouwd op het grondplan van een Grieks kruis terwijl de overige kerken gebouwd zijn op de plattegrond van een Latijns kruis, zoals je van gotische kerken kan verwachten. Deze tweede blog gaat over de andere kerk met een afwijkend patroon, de kerk gewijd aan de Helge And (Heilige Geest), gebouwd op het grondplan van een octogoon (achthoek).

De symboliek van het octogoon

Eerst iets over de spelling van het woord, want die leidt nog wel eens tot misverstanden. Het begrip is afgeleid van het Griekse woord voor acht: októ. In het Nederlands spelt men dan ook consequent octogoon men een ‘o’ in de tweede lettergreep. De Duitsers doen dit ook: Oktogon, net als de Fransen (octogone) maar de Engelsen hebben het over een octagon met een ‘a’ in de tweede lettergreep. Zij gaan uit van de letterlijke vertaling van het Grieks voor achthoek: oktágonon. In het Latijn heet een achthoek in het verlengde van het Grieks een octangulum.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Ook schrijven voor Sargasso?

Mededeling

Dat kan! Sargasso is een collectief van bloggers en we verwelkomen graag nieuw blogtalent. We plaatsen ook regelmatig gastbijdragen. Lees hier meer over bloggen voor Sargasso of over het inzenden van een gastbijdrage.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De middeleeuwse ruïnes van Visby (1)

28 oktober 2019 , 15:45 , door Hans Overduin

COLUMN - Samen met Ávila, Carcassonne en San Gimignano behoort het Zweedse Visby op het eiland Gotland tot het verplichte excursielijstje van elke mediëvist. Het stadje wordt wel genoemd ‘stad der ruïnes’ (op een eiland dat ‘het eiland van de honderd kerken’ wordt genoemd) en dat is wellicht, naast de stadsomwalling, wellicht het interessantste historische aspect van de stad. Deze telt namelijk een dozijn ruïnes van Middeleeuwse kerken, drie meegerekend waarvan slechts fundamenten over zijn.

Hun ruïneuze aard is het resultaat van de vernietiging van de stad in 1398 door Teutoonse ridders, een oorlog tussen Denemarken en Lübeck in de eerste helft van de zestiende eeuw waarbij Visby van vier zijden in brand werd gestoken, een stadsbrand op 29 april 1611 en sloop van twee kerken om de ommuring van de stad te herstellen. Na de Reformatie werden de resterende kerken gesloten, op de kathedraal na.

Tempeliers

Interieur van de Sankt Lars (foto Bas Kamps)

Door de grote terugval van de stad in deze periode was er geen reden de kerken op te bouwen of te vervangen, zelfs niet als reformatorische godshuizen. De geschiedenis van de achtennegentig middeleeuwse kerken van Gotland is beschreven in het boek van Eva Sjöstrand: Angels and Dragons (2017, Engelse vertaling van het Zweedse origineel).

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De volkscultuur van de Sarakatsáni

21 oktober 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

De Griekse Sarakatsáni waren een volk van nomadische herders die honderden jaren met hun vee in de bergen vertoefden en slechts zelden in contact kwamen met de ‘buitenwereld’. De Sarakatsáni waren geen volk in de etnische zin van het woord, in tegenstelling tot de Vlachen (die taalkundig gezien Roemeens waren), maar waren ‘gewone’ Grieken.

Door hun geïsoleerde bestaan hebben ze veel archaïsche Griekse gewoonten en gebruiken bewaard en misschien waren ze wel de meest oorspronkelijke Grieken die er tot voor kort bestonden. Zo is hun taal, het Sarakatsanika, een Noordgrieks dialect dat elementen uit het archaïsch Grieks bevat die niet in andere Griekse dialecten voorkomen. Wie waren ze precies ?

De Sarakatsáni

De Sarakatsáni bestaan sinds het einde van de Griekse Burgeroorlog (1946-1949) niet meer. Hun cultuur hield het nog een kleine tien jaar uit maar daarna waren alle Sarakatsáni gesetteld en geassimileerd, hoewel nog steeds Grieken op het vasteland zich Sarakatsáni noemen.

Aangezien de naam niet slaat op een volk maar op een gemeenschap die een ambacht deelt, is het de vraag of het voeren van die naam nog terecht is. Je wordt tegenwoordig als een Sarakatsános (m.) of Sarakatsána (v.) beschouwd als je minstens één familielid hebt die tot in de derde generatie teruggaand het beroep van ‘transhumant sheperd’ (een nomadische herder die zijn kudde per seizoen naar een ander graasgebied verplaatst) heeft uitgeoefend. De huidige Sarakatsáni doen met hun festivals meer aan een ‘invented tradition’ denken, maar hebben dit als een nieuwe identiteit (her-)ontdekt.

Steun ons!

Mededeling

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Doe het veilig met NordVPN

Mededeling

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De Vliegende Hollander (slot)

7 oktober 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - Vorige keer eindigde ik met een beschrijving van Kaap de Goede Hoop en zijn vrij unieke oceanografische en atmosferische kenmerken, die de sage van de Vliegende Hollander beïnvloed (kunnen) hebben. Eén verschijnsel heb ik daarbij nog niet genoemd. Het is tot op heden niet aangetoond dat er een direct verband bestaat met de sage, maar het draagt wel bij tot het sinistere imago van de Kaap. Bovendien is het fenomeen te interessant om niet te noemen.

Monstergolven

Het gaat hierbij om het verschijnsel van monstergolven, formeel Rogue Waves genoemd. Deze golven zijn om meerdere redenen bijzonder, of beter gezegd: zeer angstaanjagend en desastreus. Ten eerste zijn ze bijzonder hoog. Worden golven bij een vliegende storm zelden hoger dan tien meter opgezweept, Rogue Waves halen met gemak dertig meter, dat is wel een flatgebouw van twaalf verdiepingen.

Geen schip is veilig voor zulke golven, ook vandaag de dag niet. Een kolossale tanker of containerschip van 300 meter lengte wordt door zo’n golf als een lucifersdoosje opgetild. Gaat een schip over de top van de golf, dan hangt al snel tweederde van de romp in het luchtledige. Die is daar niet op gebouwd en breekt dan in tweeën.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De Vliegende Hollander (3)

30 september 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - De vorige keer ben ik geëindigd met het ontstaan van een geschreven, literaire traditie over de Vliegende Hollander en hoe de meeste schrijvers een eigen draai aan de sage hebben gegeven zodat als het ware een ‘invented tradition‘ ontstond. Die heeft als zodanig een intrinsieke waarde, maar vaak weinig te maken met de oorspronkelijke sage. Overigens moet wel opgemerkt worden dat orale en literaire traditie elkaar over een weer hebben beïnvloed.

De volgende vraag die beantwoord moet worden luidt: waar baseerden de literaire schrijvers hun verhalen en romans op, hoe luidt in zijn meest ontwikkelde vorm die oorspronkelijke sage en wanneer is die ontstaan ? Thomas Moore betitelde de Flying Dutchman in 1804 al als een wijd verbreid zeemansbijgeloof.

De kapitein die eerste Paasdag uitvoer

De sage van de Vliegende Hollander heeft in de late 18e eeuw zijn ‘definitieve’ beslag gekregen, hoewel er voor en na die tijd vele varianten de ronde deden. De meest gehanteerde versie is deze de volgende.

In Amsterdam vertrekt op de ochtend van de eerste paasdag een schip van de Verenigde Oost-Indische Compagnie naar de Oost. De V.O.C. bestond van 1602 tot en met 1799, dus het is aannemelijk dat het verhaal zich ergens in die twee eeuwen afspeelt, preciezer tussen 1652 en 1795 toen de Kaapkolonie als verversingsstation op weg naar de Oost in Nederlandse handen was.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Mededeling

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Goed volk | De Vliegende Hollander (2)

23 september 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

ACHTERGROND - Mijn vorige artikel over de sage van de Vliegende Hollander behelsde een inleiding in het onderwerp en een paar opmerkingen over het onderzoek van Gerrit Kalff jr. uit 1923. Ik had toen nog de illusie dat ik aan twee blogs genoeg zou hebben, maar het worden er drie om het onderwerp voldoende recht te kunnen doen.

Deze week springen we eerst naar de 19e eeuw als de orale traditie van het spookschip in de literatuur en de muziek terecht komt, en daarnaast hoe de oorsprong van de sage juist dankzij die literatuur ten onrechte in Terneuzen wordt gesitueerd. In deel drie hoop ik aan de hamvraag toe te komen: waar komt de sage van de Vliegende Hollander ten principale vandaan ? Wordt dat verantwoord giswerk of kunnen we dichter bij de waarheid komen ?

De ballade van de oude zeeman

Het verhaal van de Vliegende Hollander zoals wij dat nu globaal kennen, kreeg gestalte in de literatuur van de Romantiek in hoofdzakelijk de 19e eeuw, toen het zeemansverhaal in al zijn varianten volgens Thomas Moore al wijd verbeid was en opgepikt werd door schrijvers uit deze periode die maar wat tuk waren op dit soort spookverhalen die zij tot een soort ‘gothic novels’ ombouwden.

Goed volk | De vliegende Hollander (1)

16 september 2019 , 15:30 , door Hans Overduin

De term ‘Vliegende Hollander’ is tegenwoordig zo meerduidig, dat je er alle kanten mee op kunt. Eén van de hoofdpersonen uit de eerste drie speelfilms van ‘Pirates of the Caribbean’, Davy Jones, de kapitein van de Flying Dutchman, verwijst tenminste nog naar de oorspronkelijke sage. De gelijknamige attractie in de Efteling doet dat in zekere zin ook, maar is gebaseerd op het boek van Frederick Marryat: The Phantom Ship (1837), dat het onverwoestbare broodjeaapverhaal de wereld in heeft geholpen dat de kapitein van de Vliegende Hollander uit Terneuzen afkomstig is, maar daarover in het tweede deel van deze column meer.

Nu is het natuurlijk flauw om een kinderattractie in een sprookjespark historische onjuistheden te verwijten en bovendien worden op bekende motieven wel meer hele ‘invented traditions’ gebouwd, zoals ik bijvoorbeeld in mijn verhaal over de Golem heb laten zien. Aan de genoemde Eftelingattractie heeft Elske Tjepkema in haar masterscriptie ‘De verbeelding van de Efteling’ (Radboud Universiteit Nijmegen, z.j.) enige aandacht besteed. Zij concludeert:

Deze attractie illustreert hoe de Efteling een mythe aanpast aan de beleveniswereld van de Efteling, terwijl zij tegelijkertijd de kern van de sage intact houdt.

Uiteraard, want zonder deze ‘kern’ was de hele attractie in de lucht komen te hangen. In 2013 is aan dezelfde universiteit M.E.J. Hover gepromoveerd op de dissertatie ‘De Efteling als “verteller” van sprookjes’. Daarin wordt helaas de Vliegende Hollander alleen als attractie in een bijlage genoemd, maar de Vliegende Hollander is dan ook geen sprookje.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Mededeling

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.