Politieke verantwoordelijkheid bij genocidepreventie

Op 10 april 2002 presenteerde het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies zijn rapport over de val van Srebrenica. Het onderzoek concludeerde dat Nederland, ondanks de complexe omstandigheden, meer had kunnen en moeten doen om de genocide te voorkomen. Op 16 april 2002 bood het kabinet‑Kok II, onder leiding van premier Wim Kok, collectief ontslag aan. Niet vanwege een parlementair debat of stemming, maar voortkomend uit een diepgaand moreel besef: nationale verantwoordelijkheid nemen voor falend beleid, gebaseerd op de vernietigende uitkomsten van het NIOD‑rapport over Srebrenica. Hanna Nieuwenhuizen vergelijkt de reactie van de toenmalige regering op dat rapport met die van de huidige regering op de conclusies van experts over de verantwoordelijkheid voor de preventie van genocide in Gaza nu.  Het rapport van het NIOD besloeg meer dan 3400 pagina’s en concludeerde dat Dutchbat op een “zeer onhelder mandaat” was ingezet in wat officieel een ‘safe area’ heette, maar in werkelijkheid nauwelijks werd beschermd. De politieke en militaire leiding had geen gecoördineerde strategie ontwikkeld, onvoldoende informatie ingewonnen en vertrouwde te veel op internationale partners die hun militair mandaat niet waarmaakten. Als in de weken voordat het rapport naar buiten kwam liep de spanning op. Minister Jan Pronk had op 28 maart in een televisie-interview verklaard dat de politiek gefaald had bij Srebrenica. Het interview leidde tot woede bij zijn collega's in het kabinet, inclusief Kok. Pronk had zichzelf als zelfbenoemde martelaar alle schuld op zich genomen en bracht het kabinet hiermee in een lastig parket. In het weekend na het NIOD-rapport kwam Kok tot een morele conclusie. Door verkeerde timing – vlak voor de verkiezingen – was er geen manier voor normale parlementaire behandeling. Ondanks interne verdeeldheid in de ministerraad nam hij de beslissing om het kabinet te laten vallen. Het onderwerp was volgens hem te ingrijpend en dramatisch om zijn periode als premier af te sluiten zonder een duidelijke verantwoordelijkheid te nemen. De geloofwaardigheid van de politiek stond hierbij op het spel. De val van het kabinet-Kok II was een uniek moment in de Nederlandse politieke geschiedenis, waarbij een regering aftrad zonder parlementaire druk, maar vanuit een morele verantwoordelijkheid. Het besluit van premier Kok om de verantwoordelijkheid te nemen tegenover de slachtoffers en nabestaanden van Srebrenica was een uitzonderlijke zet en gaf voorbeeld aan westerse regeringen die geconfronteerd werden met falen bij genocidepreventie. Door het aftreden kon Nederland niet langer wegkijken: politieke verantwoording naar morele maatstaven ging voor machtspolitiek. De daaropvolgende parlementaire enquête (commissie‑Bakker, november 2002 – januari 2003) concludeerde dat het aftreden gerechtvaardigd was. Hoewel de enquête zelf geen verdere politieke val tot gevolg had, benadrukte ze de rol van Nederland in de morele verantwoordelijkheid tegenover de Srebrenica‑slachtoffers. De genocide-preventieplicht volgens Internationaal Recht De Srebrenica‑affaire markeerde een juridisch keerpunt. In de zaak Bosnië tegen Servië heeft het Internationaal Gerechtshof geoordeeld dat staten een preventieplicht hebben zodra een ernstig risico op genocide bestaat. Die norm werd in 2007 bevestigd in de veroordeling van Servië, en was al leidend bij de zelfreflectie die leidde tot het aftreden van het kabinet-Kok II. Zoals Nederland destijds niet had kunnen wegblijven van de norm om preventief te handelen bij een dreiging van genocide, heeft het kabinet nu opnieuw te maken met een niet te vermijden juridische norm: in januari 2024 oordeelde het Internationaal Gerechtshof dat er aanwijzingen zijn dat in Gaza de rechten van Palestijnen onder het Genocideverdrag worden geschonden. Israël kreeg de opdracht te voorkomen dat er genocide wordt gepleegd én humanitaire hulp toe te laten. Hiermee werd concreet de plicht op preventie juridisch geëxpliciteerd. Op 28 mei 2025 vond er een rondetafelgesprek in de Tweede Kamer plaats over de situatie in Gaza. Uitgenodigd om te spreken waren Martijn Eickhoff, directeur van het NIOD, Geert-Jan Knoops, advocaat, strafrechtdeskundige en bijzonder hoogleraar internationaal recht, en Marieke de Hoon, universitair hoofddocent Internationaal Strafrecht aan de UvA. Weer ligt er een situatie waarin wetenschappers en juristen wijzen op een genocide-preventieplicht. Hoewel Srebrenica en Gaza natuurlijk feitelijk historisch en juridisch van elkaar verschillen, gaat deze vergelijking niet over de gebeurtenissen zelf, maar over hoe verschillende Nederlandse regeringen in de loop der tijd omgaan met expertise die wijst op genocidepreventie-verplichtingen – en juist daarin laat het verschil in luisteren naar én handelen op basis van onderzoek zich scherp aftekenen. En opnieuw roepen deskundigen op tot concrete actie: het stoppen van wapenhandel, sancties, veroordeling van het gedrag. Maar waar Kok zes dagen na het NIOD-rapport zijn ontslag aanbood, lijkt het huidige (demissionair) kabinet vastbesloten door te modderen. Minister Caspar Veldkamps voorstel voor een onderzoek naar de naleving van het EU-associatieverdrag oogt vooral als tijdrekken vergeleken met de urgentie die experts benadrukken. De oproep tot een onderzoek naar het EU-associatieverdrag getuigt van weinig besef van de urgentie, en in het bijzonder het besef van de preventieplicht om genocide te voorkomen conform de Genocideconventie. Dit terwijl gezaghebbende autoriteiten al uitvoerig feitenonderzoek hebben gedaan en het Internationaal Gerechtshof en Internationaal Strafhof al uitspraken hebben gedaan. De drie deskundigen in het rondetafelgesprek spreken dezelfde taal als het NIOD in 2002: heldere, juridische analyses gevolgd door het morele imperatief tot handelen. Knoops benadrukt dat "het niet voldoende is om te wachten op een definitieve rechterlijke uitspraak" - de preventieplicht geldt vanaf het moment dat een staat "weet of behoort te weten dat er een ernstig risico bestaat." De Hoon gaat nog verder. Zij concludeert dat het risico op genocide "inmiddels is omgeslagen in een genocide" en presenteert een concrete lijst van maatregelen: Israël veroordelen, wapenhandel stoppen, sancties invoeren, aansluiten bij de Zuid-Afrikaanse genocidezaak. Haar analyse is methodisch en gedegen – gebaseerd op Amnesty-rapporten, VN-commissies en het Internationaal Gerechtshof. Waar Kok in 2002 binnen een week handelde, heerst er in 2025 stilte. Het rondetafelgesprek wordt beleefd aangehoord, de expertise wordt genotuleerd, de verplichtingen worden erkend. Vervolgens gebeurt er niet zo veel. Minister Veldkamps voorstel voor een EU-onderzoek naar het associatieverdrag wordt door de experts zelf bestempeld als volkomen ontoereikend gezien de urgentie. Het contrast tussen 2002 en 2025 toont een groot verschil in politieke moed. Waar Kok ondanks ongelukkige timing toch de morele keuze maakte om verantwoordelijkheid te nemen voor falen bij genocidepreventie, lijkt het huidige (demissionaire) kabinet te kiezen voor procedures en uitstel. De juridische en morele verplichtingen zijn niet veranderd, ze zijn eerder alleen maar duidelijker geworden door de uitspraken van het Internationaal Gerechtshof. Dit artikel verscheen eerder in De Hofvijver, een uitgave van het Montesquieu Instituut. Hanna Nieuwenhuizen is redacteur-analist voor het Montesquieu Instituut.

Foto: Poster Boy (cc)

Israël wil blijvende bezetting en verdrijving Palestijnen, de wereld kijkt naar Nakba 2.0

Zondag 23 maart 2025 was de dag waarop het dodental in Gaza de 50.000 overtrof. Volgens de plaatselijke autoriteiten bedraagt het nu 50.021, van wie ongeveer een derde kinderen. Ook liggen nog veel mensen onder het puin of op plaatsen die niet bereikt kunnen worden. Het uiteindelijke cijfer zal dus hoger uitkomen. In een eerdere fase hadden de plaatselijke autoriteiten dat cijfer al beraamd op ruim 61.000. Eén van de slachtoffers van zondag was een lid van het politbureau van Hamas, Salah al-Bardawil. Hij werd – in het kader van het vermoorden van burgerlijke leiders van Hamas – door een drone gedood in zijn tent in Mawasi, samen met zijn vrouw.

Onderwijl werden weer grote rijen mensen gesignaleerd die bijvoorbeeld te voet de noordelijke wijk al-Sultan verlieten, of die in het zuiden uit Rafah  verlieten op weg naar Mawasi. Ooggetuigen bevestigden dat dit niet zonder risico was. Over hen heen vlogen drones af en aan die van tijd tot tijd schoten op iemand of op meerdere personen  en op de grond waren het militairen die het vuur openden. Minister Katz van Defensie maakte intussen bekend dat hij een bureau had geopend voor ”Vrijwillig vertrek”. De bedoeling is dat het bureau verschillende corridors zal openen om mensen, die voorgoed Gaza de rug willen toekeren, te helpen te vertrekken. Het Bureau zal zijn werkzaamheden coördineren andere landen en instanties. Minister Katz volgt daarmee het plan van Trump. Binnenkort zal hij bekend maken wie het bureau gaat leiden.

Doe het veilig met NordVPN

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Quote du Jour | Genocide

“Sinds 1994 is de factor eigenbelang steeds doorslaggevender geworden. Daar komt bovenop dat de strijdende partijen nog meedogenlozer zijn geworden en zich nog minder gelegen laten liggen aan internationale conventies of wetten. Zij zijn degenen die anno 2016 het initiatief in handen hebben. Dus nee, we staan er niet beter voor dan 21 jaar geleden.”

Roméo Dallaire, voormalig VN-commandant in Rwanda en nu activist tegen kindsoldaten, ziet de wereld steeds apatischer reageren op genocide. De landen die het voortouw zouden moeten nemen, in bijvoorbeeld Syrië, kijken liever de andere kant op.

Foto: Palestinian News & Information Agency (Wafa) in contract with APAimages, CC BY-SA 3.0 , via Wikimedia Commons.

Noord-Gaza wordt ”ontvolkt” met steun van de VS en niemand die er iets aan kan doen

Wat gebeurt er in Noord-Gaza? Er vindt daar een etnische schoonmaak (ethnic cleansing) plaats, die gepaard gaat aan een hongersnood. En dat terwijl de provincie onder vuur ligt van constant doorgaande bombardementen, beschietingen door tanks, of door quadcopter drones en door gewone soldaten.

Mensen worden uit hun huizen gejaagd of gehaald, bijeengedreven, de mannen en jongens worden van hun families gescheiden, de vrouwen en kinderen worden een kant op gewezen. Volgens Israël zijn er zo’n 200 gearresteerd en geblinddoekt, handen en voeten gebonden, en per vrachtauto naar Israël vervoerd. Mogelijk gaat het om meer. Het zou gaan om soldaten van Hamas, jawel.

Uithongeringspolitiek

Maar ook voor hen die wel weg mochten ziet het er evenmin gunstig uit. Er is geen brood meer en ook geen bakker. Groente is ook niet voorhanden. Er is ook niets meer te koop en er is al 16, 17 dagen geen enkele vrachtauto meer gezien in Beit Lahiya, Beit Hanoun, Jabalia, het Shati-kamp, of Gaza-stad. De mensen overleven op … ja, op wat? Ze hebben vaak al schade opgelopen door maandenlang veel te weinig te eten te hebben gehad. En nu was er dus ruim twee weken ongeveer niets. Vergeet de leugen van de Amerikanen dat ze Netanyahu zover hebben gekregen om voedselhulp te sturen, maar dat er meer nodig is. Gewoon helemaal niets van waar. Zoals het hele Amerikaanse rapport dat er geen sprake is van een uithongeringspolitiek ook gelogen is. Er trad niet voor niets en regeringsmedewerkster af.

Foto: Jim Forest (cc)

Ik zeg het nog een keer: Israel voert in Noord-Gaza een genocide uit binnen een genocide

Ik zeg het nog maar een keer: Israel is bezig een genocide in een genocide te plegen. In Noord-Gaza is een soort van huis tot huis campagne gaande. Israëlische soldaten plaatsen hoeveelheden explosieven in huizen (of de resten daarvan) die ze vervolgens met alles wat erin is opblazen. Ook hebben ze robots die dat werk doen en explosieven aanbrengen. Mensen proberen te vluchten.

Er was ook een bloedstollende geluidsopname van een gesprek dat een familie in Jabalia voerde met civiele hupverleners. Kunnen jullie ons helpen, vroegen ze, sommigen van ons zijn gewond en kunnen niet zelf lopen. De hulpverleners zeiden dat ze, hoewel ze heel dichtbij waren, niet konden komen. Het was te gevaarlijk. Ze raadden de familie – van tien personen – aan de gewonde mensen te ondersteunen en vooral een witte vlag mee te nemen. Dat zou de familie proberen. Ze gingen op weg. Het gesprek eindigde echter abrupt met een uitroep: ”Oh God…”

Zoals ik al eerder schreef, mensen die zich op straat wagen zijn een mogelijk doelwit van quadcopters en scherpschutters, Ze kunnen echter ook worden getroffen door bommen of artilleriebeschietingen. Maar ze moeten zich wel vertonen, want er zij al sinds begin oktober, meer dan twee weken, geen transporten meer binnengekomen in Noord-Gaza. Israël laat geen enkel hulpkonvooi meer door. Twee dagen geleden werden zodoende tien mensen gedood die op hun beurt stonden te wachten bij een keuken die nog voedsel distribueerde. Ook het zoeken naar water kan dodelijk eindigen. Deze morgen waren er al weer 17 slachtoffers in Noord-Gaza, in de afgelopen 24 uur  waren dat er 65.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Best Friends Forever!

bff

Rusland sprak vorige week woensdag in de VN-veiligheidsraad haar veto uit over de resolutie waarin werd voorgesteld de massamoord op zeven à achtduizend moslimmannen in Srebrenica formeel als genocide te erkennen.

Waar heb je anders vrienden voor?

Foto: Poster Boy (cc)

Genocide in Gaza? Dat weten we nog helemaal niet

OPINIE - Wat opvalt wanneer gevoelige brandhaarden opvlammen, is hoe onzorgvuldig het taalgebruik wordt. Zo wordt Israël al sinds jaar en dag beschuldigd van een genocide op de Palestijnse bevolking, hoewel die bevolking onder Israëlische bezetting gestaag groeit. Dat valt dan wel de merkwaardigste genocide in de geschiedenis van de mensheid te noemen.

Nu de Israëlische overheid de Gazastrook weer bombardeert in reactie op zo’n beetje de gruwelijkste terreurdaad uit de geschiedenis van het Israëlisch-Palestijnse conflict, zoemt het G-woord weer rond. En niet enkel in de mond van verklaarde tegenstanders van Israël.

‘Textbook case’

De Israëlische historicus Raz Segal noemde de huidige belegering van Gaza onlangs ‘a textbook case of genocide‘. Een casus die de definitie uit de handboeken nauwgezet volgt dus. Segal is niet één van de minsten op dit gebied: hij schreef meerdere boeken over de holocaust in Karpato-Roethenië en geeft leiding aan het masterprogramma voor Holocaust and Genocide Studies aan de Stockton Universiteit in New Jersey.

Segal zoomt daarbij vooral in op de intentie om Gaza van de kaart te vegen, zoals geuit door mediamakers, de bestempeling van Hamas als ‘boosaardig’ door internationale leiders en de afkondiging van de Israëlische minister van defensie Yoav Gallant van een complete afsluiting van de Gazastrook.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Dodenherdenking 4 mei: “Dood Stil”

Vandaag 4 mei de dag van de dodenherdenking, acht uur ‘s avonds , een moment om stil te zijn. Van kinds af ben ik er mee opgegroeid. Geleidelijk leren beseffen van het waarom en waarvoor van die stilte. Nieuwslezer Philip Freriks sprak eens in een tv-spot over die stilte als een moment van beklemming. Zeker: omdat de dood in die twee minuten zo dichtbij komt.

Maar het vormt ook een tastbaar moment van collectief besef van de waarde van leven en het belang om de menselijke waardigheid nooit uit het oog te verliezen. Het respect voor het leven dat niet alleen die miljoenen slachtoffers van 40- 45, maar ook die daarna slachtoffer werden van genocide en oorlogsgeweld, blijven verdienen.

Daarover gaat dit gedicht: over  die twee minuten stilte, overdenkend en doodstil.

Dood Stil

Spreken de doden
de dag stil

Vandaag zijn wij stil
en komen de doden
in een oneindig lange rij
spreken en kijkend voorbij

Vandaag zijn wij stil
hoe kon het komen
levende doden zwijgend
zo’n oneindig lange rij

Vandaag zijn wij stil
herdenkend in pijn mannen,
vrouwen en kinderen die er
niet meer mochten zijn

Vandaag zijn wij stil
voor hen die de vrijheid
werd ontnomen
hoe kon dat hen,
dat ons overkomen

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: DFID - UK Department for International Development (cc)

Afrika had de genocide in Rwanda kunnen voorkomen. De VN verhinderden dat.

VERSLAG - Tijdens de drie openingsspeeches van de VN-top in New York openbaarde zich een onthutsende kloof. De hoopvolle woorden van secretaris generaal Ban Ki-Moon en de paus staan in schril contrast met de harde woorden van de Oegandese president Museveni.

Met stip de belangrijkste sprekers bij de opening van de VN-conferentie waren paus Franciscus, secretaris-generaal Ban Ki-moon, en de Oegandese president Museveni – tevens co-voorzitter van de top in New York. Terwijl de de paus vooral sprak over onderwijs en bedreiging daarvan door allerlei vormen van geweld, legde VN-chef Ban Ki-Moon de nadruk op de kans om nog deze generatie een einde te maken aan honger. Vervolgens tapte Museveni uit een heel ander vaatje. Volgens de Afrikaanse leider moet de VN volledig op de schop. De uiteenlopende visies, met name die van de voorzitter Ban Ki-moon en co-voorzitter Museveni, stemmen niet optimistisch.

Als íemand met de eer mag strijken van deze enorme topontmoeting in New York, dan is het wel VN-chef Ban Ki-moon. Hij organiseerde het enorme proces waarbinnen de Sustainable Development Goals (SDG’)s tot stand kwamen en riep de wereldleiders op persoonlijke titel bijeen om het pakket vandaag te ondertekenen. Vanzelfsprekend staat Ban Ki-moon achter alle duurzame doelen, maar in zijn toespraakje bij de opening van de conferentie kon hij niet anders dan zich beperken tot een, twee of hoogstens drie van deze doelen. Uiteindelijk beperkte hij zich tot één: de strijd tegen honger.

Foto: Martijn.Munneke (cc)

Srebrenica: Ordelijk verlopen

Hasan Nuhanovic was die dag al tien keer geïnterviewd en hij was liever aan de bar van Calypso blijven hangen, met zijn Bacardi Breezer. Hij oogde vermoeid, om niet te zeggen afgepeigerd. Toch sleepte ik hem mee naar de rommelige kamer in de oude bioscoop, waar RTL Nieuws zich tijdelijk geïnstalleerd had. Nogmaals zou de tolk van Dutchbat in Srebrenica moeten vertellen hoe hij gepleit had voor een pasje ten behoeve van zijn jongere broer, hoe dat verzoek geweigerd was en hoe zijn broer door de Serviërs werd afgevoerd en vermoord, net als de rest van zijn familie. Hij had het verhaal nu zo vaak verteld dat de emotie zich niet meer toonde in zijn gezicht.

Zodra ik Hasan had afgeleverd, ging ik verder, informeren bij de stage manager en de technici of alles naar hun zin verliep. Toen trok een journaliste aan mijn mouw of ik zo snel mogelijk Ronald Giphart voor haar microfoon kon halen. Ik dook onder een camera door en legde het verzoek aan hem voor. Daarna was de beurt aan het meisje van het lokale huis-aan-huisblad, helemaal onderaan in de journalistieke pikorde.

Hoewel ik de Nacht van Srebrenica zelf georganiseerd had, was ik misschien wel degene die op dit moment het minste betrokkenheid voelde, bedacht ik ineens. Mijn gedachten waren niet bij de verschrikkingen. Ik werd in beslag genomen door andere zaken. Konden de journalisten hun werk doen, waren de gasten binnen, hoe gingen we het uitlopende programma weer binnen de afgesproken tijd brengen, enzovoort. Ik kon het me helemaal niet veroorloven met de inhoud bezig te zijn.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Vorige Volgende