De Europese canon (6-10)

Voilà: de derde aflevering van de reeks over de Europese canon. Nu we de Late Oudheid en de verantwoording hebben gehad, kunnen we beginnen met de Volle Middeleeuwen. Democratisch bestuur Periode: vanaf ca. 1000 Alternatieven: Althing, Magna Carta, Staten-Generaal, Defensor Pacis. [caption id="attachment_350517" align="aligncenter" width="264"] Priester Hendrik, een van degenen die de rechten van de Hollandse boeren hielp overbrengen naar oostelijk Europa[/caption] Het principe was simpel, daar in de landen langs de Noordzee: wie water deert, die water keert. Dat gaf iedereen een verantwoordelijkheid in de landverdediging en dus een stem. Nu was dat wat bewerkelijk en daarom kwamen er waterschappen en hoogheemraadschappen. Het was het begin van de representatieve democratie. Later namen de bewoners van de Lage Landen hun rechten mee naar het oosten, toen ze voorbij de Elbe nieuwe gronden ontgonnen. Ik zou hier ook de IJslandse Althing, de Engelse Magna Carta, de eerste Staten-Generaal en de Defensor Pacis hebben kunnen noemen, maar de verspreiding van het rechtenpakket van de Lage Landen richting Oost-Europa geeft de doorslag. Het zou niet lang bestaan, zoals we nog zullen zien. [caption id="attachment_350519" align="aligncenter" width="452"] Het graf van Hendrik IV in Spiers[/caption] Investituurstrijd Periode: 1075-1122 Vanouds stelden de wereldlijke heersers bisschoppen aan, die ook wereldlijke taken uitvoerden en aanzienlijke macht bezaten. Het was niet vreemd dat de kerkelijke verplichtingen er weleens bij inschoten en er was kritiek. In de loop van de elfde eeuw zwol die steeds verder aan, tot uiteindelijk paus Gregorius VII in 1075 de verhoudingen op scherp zette en koning Hendrik IV van Duitsland excommuniceerde nadat die een bisschop had aangewezen voor Milaan. De Duitse rijksgroten eisten dat de koning die excommunicatie ongedaan maakte, wat hij deed door een boetetocht te maken naar de paus, om vervolgens een nieuwe paus aan te wijzen die hem tot keizer kroonde. Gregorius VII stierf niet veel later, maar zou blijken de morele winnaar te zijn geweest. Pas in 1122 kwam het conflict ten einde met het Concordaat van Worms. Het was een compromis, waarbij de keizer aanzienlijk aan macht inboette. De diepere betekenis is dat de scheiding van kerk en staat uitkristalliseerde. [caption id="attachment_350520" align="aligncenter" width="272"] Een kruisridder (Rijksmuseum van Oudheden, Leiden)[/caption] Kruistochten Periode: 1095-1291 Alternatieven: Toledo, Palermo Door ronduit onverstandig optreden in de nasleep van de slag bij Manzikert, waarin de Turken een Byzantijns leger versloegen, verloor het Byzantijnse Rijk grote delen van Anatolië. Niets leek de Turken tegen te kunnen houden en ten einde raad vroeg de keizer de paus om soldaten uit West-Europa. En die kwamen, in grotere aantallen dan de Byzantijnen hadden verwacht. Maar ze heroverden grote gebieden en stootten vervolgens door naar Jeruzalem (1099). Tot zover de Eerste Kruistocht. Er zouden nog acht expedities volgen, met afnemend Europees succes, maar met belangrijke gevolgen. Allerlei Arabische verworvenheden werden nu bekend in Europa: wetenschappelijke teksten, suikerriet, spinazie, gaas, de windmolen. Andere plekken van culturele interactie waren Toledo en Palermo. [caption id="attachment_350521" align="aligncenter" width="400"] De San Clemente in Rome, met een in Romeinse stijl gebouwd atrium uit de twaalfde eeuw[/caption] De Renaissance van de Twaalfde Eeuw Periode: de twaalfde eeuw Alternatieven: Universiteit / Arabische vertalingen De contacten met de Arabische wereld hadden ingrijpende gevolgen in Europa. In Palermo en Toledo werden allerlei Arabische teksten in het Latijn vertaald, later volgden ook Griekse teksten, waarbij Willem van Moerbeke een belangrijke rol zou spelen. De madrassa, een islamitisch schooltype dat herkenbaar was aan het feit dat de geleerden zich organiseerden als gilde, werd in Europa geïntroduceerd als universiteit. De argumentatiemethoden werden eveneens overgenomen: de tekst Sic et Non, waarin de Franse geleerde Pierre Abélard tegengestelde meningen harmoniseerde, is gebaseerd op islamitische modellen. Het is heus niet zo dat Europa in deze tijd een culturele provincie van Arabië was, maar er was een open klimaat van ontleningen. Architecten begonnen in deze tijd te kijken naar Romeinse voorbeelden. Europa beleefde, met een woord van de Amerikaans historicus Charles Haskins, “de Renaissance van de Twaalfde Eeuw”. [caption id="attachment_350522" align="aligncenter" width="322"] Justinianus kondigt de codificatie van het Romeins Recht aan (Librije, Zutphen)[/caption] Romeins Recht Periode: 1231 (Constituties van Melfi; maar er zijn andere jaartallen mogelijk) De Investituurstrijd, het hierboven genoemde conflict tussen paus en keizer, had het gezag van de laatste aangetast, maar deze antwoordde met de invoering van wat bekendstaat als het Romeins Recht. Dat is een ongelukkige naam. Het aloude recht van het Romeinse Rijk was in 437 verzameld in één enorme codex, de Codex Theodosianus, die in de loop van de vijfde en zesde eeuw op verschillende plekken in West-Europa was bewerkt en aangepast. Latere westerse koningen zouden erop voortbouwen; in het Byzantijnse Rijk werd de Codex Theodosianus vervangen door de ambitieuzere Codex Justinianus. Na de Investituurstrijd probeerden de Duitse keizers deze Byzantijnse verzameling, die de bevoegdheden van de paus negeerde en allerlei rechten toekende aan de vorst, opnieuw rechtskracht te geven. Het gaat hierbij om een selectie, toegesneden op de middeleeuwse samenleving en niet zelden volgens ideeën, ontleend aan de Arabische wereld. Echt “Romeins” kun je het laatmiddeleeuwse recht niet noemen. Het is echter wel de basis van een pan-Europese juridische manier van denken. De Europese canon… … verantwoord ik hier en gaat morgen verder. U blijft op de hoogte van deze reeks (en van alle blogjes) via het WhatsAppkanaal. Dit artikel verscheen eerder bij Mainzer Beobachter.

Door: Foto: Flickr CC BY 2.0 DEED European Parliament - A smile hidden behind the European flag
Foto: Sint -Katelijne-Waver (cc)

Een kleine Karel de Grote

, door

RECENSIE - Na jaren van grote en kleine vernederingen was Karel de Grote het zat. En dus trok hij in 772 met een enorm leger het woongebied van de Saksen binnen, en verwoestte de Irminsul, een heiligdom op de Eresburg, aan het riviertje de Diemel. Wat die Irminsul precies was, weten we niet, maar als we de Karolingische bronnen mogen geloven, was dat het centrale heiligdom van de Saksen (die overigens geen centraal gezag kenden).

Een verpletterende slag voor het heidendom en de heidenen. Of toch niet. Tien jaar later werd een groot Frankisch leger verpletterend door de Saksen verslagen, en in datzelfde jaar hakte Karel óók weer in op de Saksen, in de Slag bij Verden. Een overwinning was niet voldoende: Karel liet na afloop ook nog eens 4500 krijgsgevangenen ombrengen. Toen was het eindelijk stil ten oosten van de Rijn. En er volgden jaren van draconisch bestuur.

Karel de Grote wordt momenteel voornamelijk herinnerd in deze gedaante van de ‘Saksendoder’. Maar hij was veel meer, wil Peter Rietbergen duidelijk maken. Hij was in elk geval de eerste Europese vorst die zich tot keizer liet kronen, en zo een dikke vinger opstak naar het Byzantijnse rijk. Maar die kroning was ook bittere noodzaak. Het immense Frankische Rijk was simpelweg te groot geworden. Karel plaatste de lokale graven en bisschoppen onder regionale koningen (bij voorkeur zijn zonen), en daarmee werd een hogere, keizerlijke bestuurslaag onvermijdelijk. Hij gaf het barbaarse, verdeelde Europa een Romeins ‘smoel’ zogezegd, en drukte zeer vasthoudend de noodzakelijke hervormingen door. Want imperiale noblesse oblige. Daarmee was hij dus niét de bedenker van het verenigd Europa, zoals tegenwoordig EU-voorlichters graag zeggen. Rietbergen: ‘Andere Europa’s waren eveneens mogelijk geweest’.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Quote du Jour

Quote du Jour | Wettelijke bevoegdheden

, door

Bij een werkbezoek ontdekt een wethouder dat een kind op een school niet mee mocht doen aan het Sinterklaasfeest omdat de ouders de vrijwillige bijdrage niet hebben betaald. Dit valt niet onder de verantwoordelijkheid van de gemeente. De wethouder legt zich hier niet bij neer. Hij trekt aan de bel bij het schoolbestuur. Het schoolbestuur belooft dat dit niet meer zal gebeuren. De politieke verantwoordelijkheid van de wethouder houdt niet op bij zijn wettelijke bevoegdheden.

Foto: Milieudefensie (cc)

De onmacht der klerken

, door

ANALYSE - “Voor wie werk je”, vroeg de reorganisatieprofeet, “je ambtelijke baas, de politieke leidsman, de samenleving?” Ik geloof wel dat ik de samenleving heb geantwoord. Maar ik denk ook wel dat de werkelijkheid een slag weerbarstiger was. Ook ik had tenslotte kinderen en een hypotheek.

Een goede vraag is het wel: we hebben een bureaucratisch bestuur dat geleid wordt door de politieke amateurs. Die zijn voor hun functioneren afhankelijk van de deskundigheid van de ambtenaren, maar verantwoorden zich voor hun beslissingen aan de kiezers.

Het is die rolverdeling waar het nieuws mij weer op drukte: wat hebben de ambtenaren nu precies gedaan en gedacht, aan de Alderstafel over vliegveld Lelystad? Wat is er gedacht en wordt er gedacht, als een boze Groninger verhaal komt halen, omdat zijn huis door de aardbevingen tot een ruïne is geworden?

Complexiteit

Het is onoverzichtelijk en ingewikkeld, als je een bescheiden ‘groen’ vliegveld echt op de burgerluchtvaart wilt aansluiten. Hoe vliegt vertrekkend verkeer weg en hoe komt aankomend verkeer precies binnen? Welke gevolgen zijn er voor de overzichtelijkheid van het luchtruim, voor de geluidhinder, voor de veiligheid van andere luchtruimgebruikers?

Ik vind het idee van Alderstafel op het eerste gezicht niet zo gek. Zet iedereen aan tafel, ga een transparant gesprek aan, neem de tijd om de problemen te bespreken. Ik zoom nu even in op een niet bestaande figuur. Een ambtenaar in Overijssel heeft zich bemoeid met het milieu, fabrieken, schadelijke stoffen en is de laatste jaren op de luchtvaart gezet. Hij moest zijn provincie vertegenwoordigen aan de Alderstafel.

Foto: Jason Kuffer (cc)

Voorkom klokkenluiden, organiseer tegenspraak!

, door

Aandacht voor klokkenluiders is prima, meent Aart G. Broek, maar als organisatie kun je beter proactief tegenspraak en tegendraads denken organiseren. Dat voorkomt een hoop ellende achteraf.

In Utrecht opent een Huis voor Klokkenluiders. Daar kunnen mensen terecht die een misstand op werk in de openbaarheid willen brengen en hiertoe advies en steun behoeven.

Vele getraumatiseerde klokkenluiders en jarenlange Haagse lobby waren nodig om deze pleister op de wonde te kunnen plakken. Wanneer het klokkenluiden begint, is het kwaad echter al geschied. Zowel de organisatie als de klokkenluider lijdt.

Hoog tijd om het klokkenluiden te voorkómen. Dat kan door het geven en nemen van tegenspraak te agenderen, de noodzaak van dwarsliggers te onderkennen en ze de ruimte te geven. Geen eenvoudige aangelegenheid, maar wel te doen: een uitdaging dus.

Voorbeelden te over

Er is een lange lijst van bedrijven en (overheids)organisaties samen te stellen, die tijdig en met gegronde kritiek zijn gewaarschuwd voor de fiasco’s die zij doende waren te creëren.Te denken valt aan Enron, Imtech, Ahold, Worldcom, Parmalat, Lehman Brothers, SNS Reaal, Vestia, Dewey & LeBoeuf, Arthur Anderson en andere bedrijven die te gronde gingen of nog maar net van de ondergang gered konden worden.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Mededeling

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: Angelo Romano (cc)

FC Twente ten onder aan schaamte

, door

OPINIE - De bestuurscultuur die voetbalclub FC Twente de vernieling in heeft gedraaid is volgens Aart G. Broek exemplarisch voor gedrag in de gehele semi-publieke sector. De rol van de angst voor gezichtsverlies blijft hierin volgens hem onderbelicht.

In een eindeloze reeks commentaren op het falen van FC Twente blijft de feitelijke reden van de neergang ongenoemd. Bestuurders raakten het zicht kwijt op de beperkingen van het eigen kunnen en stortten de eigen organisatie zodoende in een weerzinwekkende ondergang. Alom werd dit betiteld als verblindende hoogmoed. Kom nou toch! We noemen die verblinding ‘schaamte’.

Symbolen van succes

Laten we om te beginnen de goudkoorts van de jaren negentig in herinnering roepen. Er leek geld in overvloed en aan de groei zou nooit een einde komen. Geïnspireerd door massaal bejubelde zonnekoningen uit het heuse bedrijfsleven begonnen bestuurders van onderwijsinstellingen, ziekenhuizen, zorggiganten, sociale werkvoorzieningen en woningcorporaties met publiek geld ondernemertje te spelen.

Hier mag gelezen worden dat die actoren uit de publieke sector gedrag en handelen uit de private sector selectief overnamen. Wanneer we in de (semi-)publieke sector niet tot de échte en zo bewonderde private sector behoren, kunnen we in ieder geval de façade ervan overnemen. Meer in het bijzonder werden de veronderstelde versierselen van succes gekopieerd: risico’s nemen, lef tonen, visionaire missie formuleren, maakbaarheid verkondigen aan de hand van meetbare verschijnselen, competitieve salarissen, bonussen, luxueuze kantoren en auto’s met chauffeur.

Foto: SP (cc)

Kwaliteit van hoger onderwijs (7) – slechte doelstellingen, slechte voorstellen, slechter toezicht

, door

ACHTERGROND - Lees ook deel één, twee, drie, vier, vijf en zes.

Het ministerie van onderwijs werkt aan een nieuw systeem voor het toezicht op de kwaliteit van het hoger onderwijs, onder de noemer ‘accreditatie 3.0’. Zoals besproken in de vorige twee stukken zijn enkele doelstellingen die aan die wijziging ten grondslag liggen twijfelachtig. En als de doelstellingen niet deugen, dan deugen de nieuwe regels natuurlijk ook niet. In dit artikel een opsomming van een aantal vreemde wendingen die de minister wil maken.*

Eén van de voorstellen is om voortaan toe te staan dat opleidingen worden gekeurd door medewerkers van de eigen instelling. Zolang het niet de opleiding is waar ze zelf aan verbonden zijn. Zo iemand komt in een onmogelijke positie, als het oordeel richting een onvoldoende zou gaan. Een (mogelijke) sluiting van een opleiding zal hem of haar niet in dank worden afgenomen door de collega’s daar, en ook niet door leidinggevenden. Ook in het panel van experts leidt het tot een ongemakkelijke positie. Stel: de expert die verbonden is aan de instelling waarvan een opleiding gekeurd wordt, is positiever dan de andere panelleden. Dat kan onmiddellijk wantrouwen oproepen: hoe onafhankelijk is dit panellid? Uiteraard komt dit alles ook niet ten goede aan het maatschappelijk vertrouwen in ons hoger onderwijs.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Doe het veilig met NordVPN

Mededeling

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Foto: Alex Proimos (cc)

Heren Hoeren Heiligen

, door

RECENSIE - Bestuurders moeten duidelijke, publieke doelen stellen en ambtenaren afrekenen op grond van de mate waarin zij daar – en alleen daar – invulling aan geven. De situatie in Rotterdam is een klassiek voorbeeld van een verkeerd ingestoken verandering. Door geen duidelijke doelen en randvoorwaarden te stellen, schept het bestuur de ruimte voor ambtenaren om te kiezen voor een eigen interpretatie van maatschappelijk belang of eigenbelang.

Het nieuwe boek van Basile Lemaire over lokaal bestuur, ‘Heren Hoeren Heiligen’, was nog niet verschenen of de conclusie uit zijn rondje langs twitterende ambtenaren bleek te kloppen. Lagere ambtenaren zijn op forse schaal ontslagen in Rotterdam, maar de beter betaalden bleven, ook als ze niks zinnigs te doen hadden. Nu komt er een nieuwe ronde bezuinigingen, waarvan het ook maar weer de vraag is of ze iets opleveren.

De rode lijn in het boek is de kloof tussen burger en politiek. Een van de gevolgen daarvan is dat bestuurders huiveriger zijn geworden om harde maatregelen te nemen, met als consequentie dat de politiek helemaal niet daadkrachtiger is geworden. Burgers verwachten efficiënter bestuur, maar om dat te bereiken gaan gemeenten zaken gezamenlijk organiseren, waardoor de besluitvorming juist verder van de burger af komt te staan. Bezuinigen op het ambtenarenapparaat is zo’n beetje het enige waar je universeel de handen op elkaar krijgt, maar dat blijkt in de praktijk dan weer verrekte lastig als je niet bereid bent te zeggen welke taken niet meer verricht moeten worden (het gros van de ambtenaren werkt immers hard, dus als je ze ontslaat, blijft er werk liggen).

Foto: Lourens Rolograaf (cc)

Help! Onze minister is klusser!

, door

OPINIE - Het laten fuseren van provincies en gemeenten is een slecht idee. Waarom niet een verregaande publiekrechtelijke samenwerking?

‘Help, mijn man is klusser!’ is een RTL4-programma waarbij een radeloze huisgenoot aanklopt bij John Williams omdat het echt niet langer gaat. De verbouwing van een woonhuis is jaren geleden begonnen, maar het wil maar niet vlotten. Als John Williams wordt gevraagd om te helpen, moet men wel echt wanhopig zijn. Maar misschien moeten wij, de Nederlandse burgers, hem ook maar eens opbellen.

Wat is immers het geval: ‘onze’ minister Plasterk van Binnenlandse Zaken (BZK) heeft besloten tot de oprichting van de Superprovincie. De provincies Flevoland, Noord-Holland en Utrecht moeten opgaan in één landsdeel. Tegelijkertijd moeten gemeenten opschalen naar 100.000+ inwoners. Of preciezer: het moet niet, maar het wordt wel dringend aangeraden. Daarbij komen nog allerhande decentralisatieoperaties: de natuurbeschermingswetgeving gaat van het Rijk naar de provincies, de Awbz, de Wmo en Jeugdzorg naar de gemeenten. Dit alles in het kader van het BZK-mantra: wat decentraal kan, moet decentraal.

Of is het gewoon een doorzichtige bezuinigingsoperatie? Gemeenten en provincies krijgen er veel taken bij, maar wel met aanmerkelijk minder financiën dan het Rijk tot haar beschikking had.

Al met al worden er heel wat muren gesloopt en nieuwe deuren geplaatst in het Huis van Thorbecke. Dit ‘huis’ is vernoemd naar de liberaal Johan Rudolph Thorbecke: de architect van de Nederlandse grondwet van 1848. Daarbij hoort ook de term ‘decentrale eenheidsstaat’. Sindsdien zijn er heel wat slingerbewegingen waar te nemen tussen ‘decentraal’ en ‘eenheidsstaat’.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

Mededeling

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Volgende