De lessen van Weimar

RECENSIE - Een nieuw boek over de teloorgang van de democratie in Duitsland in de jaren dertig.

Over Duitsland tussen de twee wereldoorlogen, Hitler en de machtsovername door de nazi’s  zijn al boekenkasten vol geschreven. De Amerikaanse historicus Benjamin Carter Hett heeft er onlangs een nieuw, zeer gedetailleerd, uitermate leesbaar en wat mij betreft ook spannend boek aan toegevoegd onder de titel The Death of democracy. Hitler’s Rise to Power and the downfall of the Weimar Republic. In de Nederlandse vertaling heet het boek De Populist. Dat verkoopt misschien beter, maar geeft het onderwerp van het boek toch minder goed weer. Het gaat zeker ook over Hitler, maar vooral over de omstandigheden waaronder de nazi’s de macht konden grijpen, beter gezegd over de manier waarop een prille democratie om zeep geholpen kon worden. Dat was voor mij de reden om het boek te lezen:  ‘de kwetsbaarheid van een democratie in handen van mensen die er zonder respect mee omgaan’, zoals de achterflap het omschrijft.

‘Historische kennisvergaring’, schrijft Carter Hett ter verantwoording van zijn nieuwe bijdrage aan deze geschiedenis, ‘werkt als de trage opbouw van een sedimentpakket. Er wordt steeds een laag aan toegevoegd. Dit geldt vooral voor de Duitse geschiedenis in de twintigste eeuw.’ Carter Hett is specialist op dit gebied en heeft al verschillende boeken over de nazitijd op zijn naam staan. Hij merkt op dat er sinds het einde van de Koude Oorlog veel nieuw bronnenmateriaal beschikbaar is gekomen om de geschiedenis van Duitsland opnieuw te bekijken. Dat was ook nodig omdat veel bestaande literatuur sterk draaide om de persoon van Hitler, volgens Carter Hett ‘een residu van de nazipropaganda’ over de grote leider.

De Populist beschrijft de geschiedenis van de Weimarrepubliek van het einde van de Eerste Wereldoorlog tot de zomer van 1934, toen Hitler zijn macht consolideerde door de moord op de top van de SA en andere interne oppositiefiguren in de Nacht van de lange messen. Carter Hett doet dat gedetailleerd, soms van dag tot dag, met vele inkijkjes in het leven van de Duitse elite in het Interbellum. Hij laat zien dat eenzijdige en eenvoudige verklaringen voor het einde van Weimar niet deugen. Het algemene beeld dat de Duitsers Hitler door verkiezingen aan de macht hebben geholpen verdient de nodige nuanceringen, correcties en aanvullingen. Als je er van zou willen leren.

Ressentiment

Onvrede over de afloop van de Eerste Wereldoorlog heeft de Weimar republiek de gehele periode overheerst. De herstelbetalingen drukten niet alleen op de economie en het dagelijks leven, maar vooral ook op het nationale gevoel. Carter Hett schrijft dat het ressentiment dat Duitsers in de armen van de nazi’s joeg gevoed werd door de vergelijking tussen het begin en het einde van de oorlog. De nationalistische mythe van het grote Duitse Rijk in de zomer van 1914 viel in november 1918 in duigen. Daarbovenop kwam de ‘dolksttootlegende’: Duitsland verloor niet op het slagveld, maar door verraad in eigen land, de linkse krachten die eind 1918 een revolutie op gang brachten en de sociaal-democraten die de Weimarrepubliek vestigden en met de overwinnaars het Verdrag van Versailles sloten. ‘In de zomerzon van augustus 1914 was de natie op glorieuze wijze verenigd geweest. In de kille regen van november hadden verraad en lafheid tot de nederlaag op het slagveld geleid. Beide delen van het narratief waren onjuist, maar door augustus voortdurend tegenover november te plaatsen konden de nazi’s beloven dat ze de eenheid opnieuw tot stand konden brengen. Hoe een natie haar verleden ziet is minstens zo belangrijk als hoe het verleden daadwerkelijk is geweest.’ (p. 314)

Met Hitler tegen links

Conservatieve, antidemocratische nationalistische krachten, en de legerleiders die behoefte hadden zich vrij te pleiten, hebben dit sentiment over de verloren oorlog in de jaren daarna consequent uitgebuit. De sociaal-democraten moesten al snel het veld ruimen. Rechts heeft zich er vervolgens op alle mogelijke manier voor ingespannen links uit de regering te houden. Carter Hett beschrijft minutieus alle overwegingen van de Duitse politieke elite in de Weimar republiek. De afkeer van de nazi’s was groot, maar uiteindelijk won de inschatting dat ze door samenwerking ingekapseld konden worden. De afkeer van de sociaal-democraten was misschien nog wel groter: bij grootindustriëlen die de vakbondsmacht vreesden, het leger dat uit was op eerherstel en nieuwe wapens, bij de boeren die leden onder nieuwe handelsverdragen en bij plattelandsbewoners die een afkeer hadden van de moderne stedelijke cultuur. Om nog maar te zwijgen van de vrees voor de communisten. Samen hadden sociaaldemocraten en communisten wel een meerderheid kunnen krijgen, maar de verschillen tussen beide stromingen waren na 1918 te groot geworden. ‘Geleidelijk besloten de conservatieve elites van Duitsland dat er maar één ding op zat: ze moesten een manier zien te vinden om met Hitler samen te werken, om hem en zijn beweging te gebruiken. Anders zouden ze te veel van hun eigen belang moeten opgeven.’ (p.316). De scheidslijnen tussen de (stedelijke) arbeidersklasse en de middenklasse, vooral in kleinere steden en op het platteland, waren erg groot, constateert Carter Hett, onder protestanten meer nog dan onder katholieken. ‘Het fascisme was deels een defensieve reactie op links van degenen die er het bangst voor waren.’ (p.151)

Stapsgewijze machtsovername

De afbraak van de eerste Duitse democratische republiek verliep in stappen. Carter Hett volgt nauwgezet de machinaties van generaal Kurt von Schleicher die president Hindenburg overhaalde om het parlement buiten spel te zetten. En van de katholieke Franz von Papen, die eind 1932 toen Hitler kanselier en hijzelf vice-kanselier werd zei: ‘We hebben hem ingehuurd. Over een paar maanden hebben we hem zo ver in de hoek gedreven dat hij zal piepen.’ De Rijksdagbrand gaf Hitler de gelegenheid definitief af te rekenen met de communisten. Ze werden in koelen bloede vermoord of voor jaren vastgezet in een concentratiekamp. Het Rijksdagbranddecreet dat Hitler Hindenburg liet ondertekenen, en waarbij vrijwel alle burgerrechten werden afgeschaft en de grondwet van de Weimarrepubliek in feite buiten werking werd gesteld,  wordt wel de grondwet van Hitler’s Reich genoemd. Bij de laatste verkiezingen behaalde de NSDAP 43% van de stemmen. Hitler had de kleine Duits-nationale partij nodig om een nieuwe regering te vormen. De wet van maart 1933 die de regering alle macht bezorgde en in feite een einde maakte aan de parlementaire democratie werd ingevoerd met steun van alle conservatieve, katholieke en liberale partijen.

Interactie

Wat Carter Hett goed duidelijk maakt is dat het verloop van deze geschiedenis niet zozeer het effect is van het drijven van een partij of een persoon, maar veel meer het resultaat van de interactie tussen partijen, politici en landen. Persoonlijke macht, eer en reputatie zijn hierbij minstens zo belangrijk geweest als ideologie. Meer dan een eeuw na de Verlichting blijkt voorts irrationaliteit, de mythe over de eenheid en de grootsheid van het Duitse volk, nog steeds een rol te spelen in de politieke keuzes die mensen maken. En dat geldt evengoed voor de elite als voor de massa van het kiezersvolk.

‘Wij kunnen de Duitsers moeilijk kwalijk nemen dat ze het ondenkbare niet hebben voorzien’ schrijft Carter Hett met verwijzing naar de Holocaust aan het eind van zijn leerzame boek. ‘Hun  onschuld heeft hen echter in de steek gelaten, en ze hebben zich op rampzalige wijze in hun toekomst vergist. Wij die na hen komen, hebben één voordeel: wij kunnen hen als voorbeeld nemen.