Het in 2014 opgerichte V-Dem Institute van de Universiteit van Gotenburg geeft sinds de oprichting jaarlijks een rapport uit over de wereldwijde staat van de democratie. Dit jaar is, zoals Wim van Meurs beschrijft in zijn recent verschenen bijdrage op de website van het Montesquieu Instituut, het alarmerende nieuws verschenen dat Nederland tot de landen behoort waar ‘autocratiserende’ tendensen zichtbaar zijn.
Nederland is hier zeker niet de enige in. Volgens het rapport zijn er wereldwijd, voor het eerst in twintig jaar, meer autocratieën (91) dan democratieën (88). 45 landen, met daarin 40% van de wereldbevolking, is aan het autocratiseren. 19 landen, waarin in totaal 6% van de wereldbevolking leeft, is aan de democratiserende hand.
Van Meurs beschrijft waarom er volgens het V-Dem Institute in Nederland democratische achteruitgang te zien is. Daarbij plaatst hij ook kanttekeningen bij de waarde van het rapport. In dit stuk wordt de onderliggende data verder uitgediept, gekeken hoe bepaalde cijfers tot stand komen en gepoogd concepten te verduidelijken. Het is bij al deze cijfers belangrijk om te onthouden dat het gaat om de democratische ontwikkelingen in 2024.
1. Methode en wereldwijde cijfers
V-Dem staat voluit voor ‘Varieties of Democracy’. In haar jaarlijkse rapport tracht het instituut, aan de hand van data, regimes van landen te classificeren en in te delen bij een van de vier hoofdcategorieën, van ‘minst vrij’ tot ‘meest vrij’:
1. gesloten autocratie: geen meerpartijenverkiezingen en nauwelijks tot geen basisvrijheden voor inwoners;
2. electorale autocratie: wel meerpartijenverkiezingen, maar zonder waarborgen van eerlijkheid en basisvrijheden;
3. electorale democratie: bestaan van vrije en eerlijke meerpartijenverkiezingen in combinatie met basisvrijheden (vereniging, meningsuiting etc.);
4. liberale democratie: boven op de vereisten voor een electorale democratie bestaan er extra juridische en wetgevende beperkingen op de uitvoerende macht en zijn er systemen ingebouwd waarin gelijkheid voor de wet is verankerd.
Tussen deze vier categorieën bestaan er zogenaamde ‘grijze zones’. Zo zijn landen als Portugal, Canada, Oostenrijk en Griekenland ‘electorale democratieën-plus’ en is Nederland, samen met bijvoorbeeld Italië, Frankrijk en Zuid-Afrika een ‘liberale democratie-min’.
Vanaf 2020 is Hongarije de enige electorale autocratie in de EU. Veel van de kandidaat-lidstaten van de EU zitten ook in deze categorie: Turkije, Servië, Oekraïne en Georgië. Bij de laatste twee is natuurlijk aan te merken dat dit door interne en externe strubbelingen komt.
2. Indicatoren
Om de complexiteit van de vier categorieën beter inzichtelijk te maken, worden vijf kernprincipes van de democratie belicht:
Electorale democratie: vrije en eerlijke verkiezingen, met respect voor burgerlijke vrijheden en een onafhankelijke media. Deze vorm van democratie wordt als de kern gezien. De score hiervan beïnvloedt ook de score van de andere kernprincipes. Kortom, zonder basisvrijheden en eerlijke verkiezingen kan een land volgens het V-Dem Institute ook niet op een andere manier echt democratisch zijn;
- Liberale democratie: aanwezigheid van een sterke rechtsstaat, checks and balances en de bescherming van burgerlijke basisvrijheden;
- Participatieve democratie: de mate waarin burgers deelnemen aan hun regering door middel van bijvoorbeeld directe democratie en maatschappelijke organisaties;
- Deliberatieve democratie: in hoeverre er bij de besluitvorming aandacht is voor de belangen van diverse maatschappelijke groepen;
- Egalitaire democratie: de gelijkheid van toegang tot middelen, macht en vrijheden voor verschillende sociale groepen binnen een samenleving.
Deze dimensies worden op hun beurt weer opgebouwd uit losse indicatoren, waarvan er bijna 500 gebruikt worden door het V-Dem Institute. De gegevens in dataset worden grotendeels verzameld door experts in politieke wetenschap of een aangrenzend vakgebied. Deze experts beoordelen deze indicatoren, vaak door ze te scoren op een bepaalde schaal. Experts worden geselecteerd vanwege hun nationale of regionale kennis, waarmee ze een situatie beter kunnen inschatten dan simpelweg op de tekst van grondwetten en wetboeken te vertrouwen. Er kan bijvoorbeeld in een land wettelijk zijn vastgelegd dat iedereen gelijk is, maar wanneer de praktijk afwijkend is, kunnen de experts dit duidelijk documenteren.
De experts bepalen echter niet alles, want er wordt een breed scala aan andere bronnen geraadpleegd, zoals rapporten van internationale organisaties. Verder maakt het V-Dem Institute gebruik van gegevens die teruggaan tot 1900, waardoor democratieën over een lange periode kunnen worden vergeleken. Daarbij kunnen dus ook landen en regio's van landen met elkaar worden vergeleken.
3. Uitkomsten Nederland
Zoals benoemd door Van Meurs zijn er veel indicatoren vrij stabiel gebleven, maar daalt Nederland vooral door de afname in de indexen van egalitaire en deliberatieve democratie.
De score voor de deliberatieve democratie index wordt bepaald door relatief weinig indicatoren, waardoor een land er ook sneller op voor- of achteruit kan gaan. Ter vergelijking: waar de deliberatieve democratie maar vijf indicatoren heeft, kent de electorale democratie er meer dan 50. Bij de categorie deliberatieve democratie wordt vooral gefocust op de totstandkoming van politieke beslissingen. Zo wordt er gekeken hoe deze besluiten worden onderbouwd, wie er geraadpleegd worden en of de mening van tegenstanders serieus wordt gerespecteerd.
Bij de opbouw van de score voor de egalitaire democratie index wordt er voornamelijk gekeken naar gelijkheid tussen allerlei vormen van sociale klassen. De score wordt opgebouwd uit tien indicatoren, die samen weer drie ‘sub-indexen’ maken: gelijke toegang, gelijke distributie van middelen en gelijke bescherming. Nederland daalt alleen significant op de gelijke distributie van middelen index, wat signaleert dat er bijvoorbeeld minder gelijkheid op het vlak van onderwijs en gezondheid is.
Tot slot is waar te nemen dat heel veel componenten niet significant, maar mondjesmaat afnemen. Vaak is dit niet alleen dit jaar zichtbaar, maar is dit een trend die sinds 2017 of 2018 is ingezet. Met regelmaat is wel te zien dat de respectievelijke afname afgelopen jaar groter was dan de jaren daarvoor.
4. Kanttekeningen
Dat er genoeg is aan te merken op de methode en resultaten van het V-Dem rapport moge duidelijk zijn. Dit geeft het V-Dem Institute zelf ook eerlijk toe. Regelmatig worden stukken gepubliceerd over de beperkingen die gemoeid zijn met het rapport. Frequent nemen ze hierover zelfs een hoofdstuk op in het jaarlijkse hoofdrapport.
Verder is een aantal andere merkwaardige cijfers te zien. Zo is de VS nog wel een volwaardige liberale democratie volgens het onderzoek, terwijl het VK door democratic backsliding wordt bestempeld als ‘electorale democratie-plus’. Dit komt ongetwijfeld omdat de cijfers gaan tot en met 2024.
In de tabel waar alle landen worden onderverdeeld in de verschillende regimes zijn evenwel meer opmerkelijke feiten te zien. Zo wordt het VK in haar categorie vergezeld door landen als Gambia, Botswana en Bhutan, maar ook door Oostenrijk en Slovenië.
Dat er beperkingen zijn aan het toetsen van feiten aan de hand van vragenlijsten en schalen is al lang bekend. Wellicht is de kwantificeerbaarheid nog lastiger als het gaat om abstracte begrippen als ‘democratie’.
5. Conclusie
Het V-Dem rapport bestaat uit heel veel onderwerpen en indicatoren, waarvan de een gemakkelijker kwantificeerbaar lijkt dan de andere. Toch zou het onterecht zijn om hierdoor het gehele rapport van onwaarde te verklaren. Of de cijfers heel exact zijn of niet; er zijn, helaas, wereldwijde trends van autocratisering zichtbaar en hier moeten we ons zorgen over maken. Het V-Dem Institute is een van de organisaties die dit inzichtelijk maakt voor politici, beleidsmakers en burgers.
Het V-Dem Institute stelt online ook een gereedschapskist beschikbaar waarmee je alle historische trends van de democratische indicatoren van een land kunt inzien en grafieken kunt laten maken.
-o-o-o-
Dit artikel verscheen eerder bij het Montesquieu Intituut.
