The conservative embrace of progressive values – Merijn Oudenampsen

RECENSIE - door Addie Schulte, redacteur van Boekenstrijd.

Opeens was Nederland rechts. In mei 2002 won de LPF 26 zetels en kwam er een centrum-rechts kabinet. Een schokgolf ging door het land. Wetenschappers en journalisten hebben de Nederlandse ‘ruk naar rechts’ tot nu toe vooral verklaard als een stem die nu eens aan het woord kwam. Dit was de doorwerking van opvattingen van het publiek naar het politieke platform. De stemmers van Fortuyn en Wilders werden afgeschilderd als een vergeten groep, die zich eindelijk kon manifesteren. De politici waren de spreekbuis van die opvattingen, een soort doorgeefluik.

Maar in zijn proefschrift over de Nederlandse ruk naar rechts zet politicoloog Merijn Oudenampsen de schijnwerpers op de andere kant: op de ideeën van politici als Bolkestein, Fortuyn, Bosma, Hirsi Ali, wetenschappers als Cliteur en Kinneging en publicisten als H.J. Schoo, Wansink en vele anderen. Ideeën doen er toe, is de eerste stelling van Oudenampsen. En daarom is het zinnig om die ideeën te bekijken en niet eindeloos de gevoelens van Wilders-stemmers op te tekenen.

Pragmatisme

Daarvoor is wel een hobbel te overwinnen. De Nederlandse politiek, politieke wetenschap en journalistiek hebben de sterke neiging ideeën te negeren. Die doen er weinig toe, is de overtuiging. En sterker: ideeën zijn belemmerend en potentieel gevaarlijk, zo hebben tal van politici volgehouden. Politiek gaat om het pragmatisch oplossen van problemen en met allerlei vastgeroeste opvattingen mist de beweeglijkheid om compromissen te sluiten. Premier Mark Rutte is een uitgesproken vertegenwoordiger hiervan. De politieke wetenschap heeft lang de nadruk gelegd op het pragmatisme van de Nederlandse politiek en de journalistiek op de rol van personen en akkefietjes.

Maar ook mensen die zeggen geen ideeën te hebben, hebben ze in feite wel, zeker politici. Alleen het is iets lastiger die ideeën te omschrijven.

Om de verschuiving in Nederland toch te begrijpen grijpt Oudenampsen naar het idee van de elites die van tijd tot tijd de koers verleggen. Tot in de jaren zestig was Nederland voor een groot deel behoudend, verzuild en stond het onder sterke confessionele invloeden. Opeens werd Nederland progressief, tolerant en individueler. Politici zijn geneigd deze verandering te zien als een organische aanpassing aan de tijdgeest, niet als een bewuste breuk. Verandering is geen keuze, maar vanzelfsprekend.
En zo ging het met de ruk naar rechts ook. Ook die werd vaak voorgesteld als een voor de hand liggende correctie op de fouten uit het verleden en niet als een doelbewuste keuze.

Nieuw Rechts

Sommige politici zijn wel overtuigd van de kracht van ideeën, onder wie Bolkestein en Fortuyn. Ze importeerden en vertaalden ideeën, vooral uit de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Oudenampsen gebruikt de term ‘New Right’ (ja, een proefschrift over Nederland is in het Engels) als verzamelnaam voor deze ideeën. Onder die noemer valt een onstabiele alliantie van christelijke conservatieven, conservatieve liberalen en sociaaldemocraten en provocerende nihilisten. Van René Cuperus tot GeenStijl. Nieuw Rechts combineert volgens Oudenampsen neoliberale en neoconservatieve standpunten.

Maar Nieuw Rechts herbergt tegenstrijdige verlangens in. Oudenampsen laat dat zien aan de hand van de contradicties in het denken van Bolkestein, de centrale figuur van Nieuw Rechts. Als conservatief is hij pessimistisch en afkerig van ideologie, als neoliberaal is hij optimistisch en overtuigd van de invloed van ideeën, en als neoconservatief streeft hij naar een nieuwe morele politiek. Het neoconservatisme benadrukte ook de ‘botsing der beschavingen’ tussen de islam en het Westen. Bolkestein toonde zich al vroeg een woordvoerder van dat idee. En dat idee van een clash tussen het Westen en de islam heeft de laatste vijftien jaar wel het meest aandacht gekregen.

Het begrip Nieuw Rechts is aan de ene kant verhelderend: het benoemt overeenkomsten tussen uiteenlopende personen en het voorkomt al te veel aandacht voor populisme. Aan de andere kant is het een groot schepnet en verhult het misschien belangrijke verschillen tussen die denkers. Zo is zeker het neoliberalisme omstreden.

Emancipatie

Een van de opvallendste kenmerken van het Nederlandse Nieuw Rechts is de omarming van progressieve waarden. Dit onderscheidt deze stroming van de Verenigde Staten waar conservatief rechts tegen zaken als vrouwenemancipatie en homohuwelijk is. Hier verdedigen ook het CDA en de PVV deze verworvenheden, net zoals ook Fortuyn dat deed. Dat heeft ook veel buitenlandse commentatoren verwonderd: hoe kan een openlijke homoseksueel cultureel conservatief zijn?

Volgens Oudenampsen hebben conservatieve politici de progressieve waarden geherwaardeerd als een onlosmakelijk onderdeel van de Nederlandse cultuur. (Of van de christelijke cultuur, zoals Buma onlangs deed in zijn Schoo-lezing). Maar, zegt Oudenampsen, het idee van verdere vooruitgang en emancipatie deden ze  in de ban. Gelijkheid van man en vrouw is goed, maar de emancipatie is voltooid. Nederland is verlicht, tolerant en rechtvaardig.

Deels gebruiken de conservatieven deze progressieve waarden als een stok om de moslims te slaan Maar ze geloven er zelf ook in. Fortuyn nam die opvattingen op in zijn fundamentele visie op de Nederlandse identiteit tegenover de islam. Daardoor is er de paradoxale situatie ontstaan dat Nieuw Rechts beweert de progressieve waarden scherper te verdedigen dan de progressieve gemeenschap. Dit is de moderne vorm van conservatisme. Maar conservatisme, ook al lijkt de naam anders te suggereren, reageert altijd op de omstandigheden. Ook weer een mooi inzicht uit dit boek.

Hirsi Ali

In hoofdstukken over Hirsi Ali en GeenStijl ontleedt Oudenampsen hun aandeel in het nieuw rechtse geluid. Hirsi Ali, ooit lid van de Moslimbroederschap, bleef het beeld aanhangen van de islam als een en ondeelbaar. Neoconservatieven en fundamentalisten zijn het erover eens dat de islam onveranderlijk is (hoewel ik niet weet of je dat nog kan stellen). Hirsi Ali was na 11 september voor Nieuw Rechts de perfecte getuige die uit eigen ervaring kon vertellen hoe verschrikkelijk de islam was. Dat ze daarbij haar eigen verhaal aan die nieuwe visie aanpaste, was al duidelijk. Oudenampsen is niet de eerste die wijst op de tegenstrijdigheden in haar autobiografische verhaal.

Shockblog GeenStijl staat volgens Oudenampsen in de traditie van het Nederlands nihilisme. Vooral W.F. Hermans en Gerard Reve vertegenwoordigden dat, met hun ironie die ze soms gebruikten om hun opvattingen te verhullen. De stelling dat GeenStijl ook in de voetsporen van Nietzsche treedt, is misschien wat te veel eer.  Maar dat GeenStijl heeft bijgedragen aan de conservatieve counterculture is zeker waar.

Waardevol

Dit is een zeer waardevol boek over de politieke ontwikkelingen van de afgelopen vijftien jaar. Het rekent af met de benadering waarin de opkomst van Fortuyn en Wilders werd uitgelegd in de termen die zij zelf hadden geïntroduceerd. Terecht legt Oudenampsen het accent op ideeën en dit keer niet op kiezersonderzoek. Op het hoofd en niet de onderbuik. En op de bredere stroming van Nieuw Rechts, die niet beperkt is tot de populistische partijen, maar in alle grote stromingen zijn aanhang heeft.

De dominantie van rechts is geen toeval, een natuurlijke gang van zaken of een voor de hand liggende correctie van fouten uit het verleden. Denkers en schrijvers als Bolkestein, Schoo, Fortuyn en anderen hebben jarenlang hun ideeën verspreid. Oudenampsen heeft die ideeën geanalyseerd en in een internationale context geplaatst. En dat werd tijd.

Een digitale versie is hier beschikbaar.