Goed volk | Augustus oogstmaand

De huidige maand mag dan vernoemd zijn naar de Romeinse princeps Gaius Iulius Caesar Octavianus, beter bekend als 'keizer Augustus', binnen de volkscultuur wordt augustus de 'oogstmaand' genoemd om de voor de hand liggende reden dat er in deze maand de oogst van het land gehaald wordt. De voorgaande maand juli wordt de 'hooimaand' genoemd, uiteraard omdat er dan gehooid wordt: weidegras en planten die tussen het gras groeien worden gemaaid, op het land gedroogd, na enige tijd verzameld en opgeslagen in hooibergen teneinde het vee in de winter van voer te kunnen voorzien. Dit was nog een relatief ontspannen bezigheid, maar de oogstmaand is veel spannender aangezien half augustus de eerste najaarsstormen opsteken. Een flinke hagelbui kan een complete lokale oogst vernietigen. Als dit op landelijke schaal gebeurt, zoals de beruchte mislukte aardappeloogsten in Ierland in de periode 1845-1850, kan dat zomaar een miljoen doden kosten - waarbij zij aangetekend dat de misoogsten in Ierland te wijten waren aan een aardappelziekte en niet aan het weer. Er was dus alle reden om opgelucht adem te halen als het laatste deel van de oogst op de kar kon worden geladen.

Door: Foto: © Sargasso logo Goed volk
Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Een meiboom in augustus

In Brussel en Leuven wordt de jaarlijkse meiboom niet geplant op de vooravond van de eerste mei of met Pinksteren, maar op 9 augustus, de periode dat de eerste oogstfeesten al beginnen. Een beetje inventieve Hollander had deze mosterd na de maaltijd al snel tot de zoveelste Belgenmop omgetoverd, ware het niet dat hier iets bijzonders aan de hand is. Niet alleen staat het Brusselse evenement sinds 2008 op de UNESCO-lijst van immaterieel erfgoed, het aardigste is misschien nog wel dat dit één van de weinige volksculturele evenementen is die aantoonbaar is te herleiden tot een historische gebeurtenis in de volle Middeleeuwen en niet, zoals bij de meeste volksgebruiken, tot de zeventiende eeuw of hooguit Late Middeleeuwen.

De Meiboom

Het verschijnsel van de meiboom is waarschijnlijk al bijzonder oud en komt in vele delen van de wereld voor. Het is van origine een heidens fallussymbool dat behoorde bij heidense feesten die gevierd werden tijdens de lente en onderdeel waren van de vruchtbaarheidsculten. Aantoonbaar is dat de meiboom onderdeel was van de Romeinse Floralia, een lentefestival ter ere van de godin Flora. Op 22 maart haalde de Romeinen een pijnboom uit het woud die ze op een door ossen getrokken wagen naar het plein voor de tempel van de vruchtbaarheidsgodin brachten en oprichtten.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Hans en Grietje en een broodje aap

COLUMN - De wetenschap kent verscheidene hoaxes, mystificaties, falsificaties of hoe je ze ook maar wilt noemen en die ik voor de leesbaarheid in deze column maar door elkaar zal gebruiken. Ze worden om uiteenlopende redenen geschreven of in elkaar gezet: puur als academische grap, om iets aan te tonen, om verwarring te stichten of gewoon als bedrog om geld aan te verdienen. Niet zelden zijn er serieuze wetenschappelijke studies voor nodig om zo’n falsificatie te ontmaskeren. Gaat het dan om een beroemde mystificatie, dan krijgt het werk vervolgens een eigen intrinsieke waarde, zoals de vervalsingen van Han van Megeren.

Ons ‘eigen’ Oera Linda Boek is misschien wel één van de bekendste. In 1867 dook het manuscript op en in 1876 bewees taalkundige Jan Beckering Vinckers reeds dat het vals was. In 2004 publiceerde Goffe Jensma een dissertatie waarin hij uit de doeken deed hoe het allemaal zo ver had kunnen komen. Intussen ligt het oorspronkelijke manuscript te pronken in het Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum Tresoar in Leeuwarden. Ik zou mij er als Fries dood voor schamen.

Geheime Marcus

Er zijn ook hoaxes die maar blijven dooretteren, gewoon omdat nog steeds niet bewezen is dat het om een hoax gaat, als het al een hoax is. Een bekende op theologisch gebied is het verhaal van het ‘Secret Gospel of Mark’ dat in 1973 werd gepubliceerd door Columbia-hoogleraar Morton Smith (1915-1991). Smith bevond zich tijdens een sabbatical in 1958 in het Mar Saba, een Grieks-Orthodox klooster ten oosten van Jeruzalem, waar hij trachtte enige orde te scheppen in de chaos van de bibliotheek aldaar. Al doende ontdekte hij naar verluid een afschrift van een brief van Clemens van Alexandrië (ca 150 – 215) aan een zekere Theodoros, waarin Clemens gedeelten citeert uit een onbekend evangelie van de evangelist Marcus. Smith fotografeerde de betreffende passages nauwkeurig en liet het boek achter in de bibliotheek op de plaats waar hij het had gevonden. Het is nooit teruggevonden.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De groene man

COLUMN - De Groene Man, in de internationale vakliteratuur gewoonlijk simpelweg aangeduid met ‘Green Man’, is een figuur waarbij takken en bladeren uit zijn mond en/of oren groeien. In bepaalde streken, zoals op Sicilië, groeien complete druiventrossen uit zijn hoofdopeningen. Er zijn een aantal varianten op het motief: zo heb je ook Groene Vrouwen, al is die niet bepaald talrijk.

Groene Man aan de buitenzijde van de Maria-van-Jesse-kerk in Delft (© Abe van der Veen)

Het motief komt in de regel voor als reliëf maar er bestaan ook plafondschilderingen van. Ze zijn in twee groepen in te delen: als vruchtbaarheidssymbool (tot de Midden-Renaissance) en als seculier ornament (tot op heden). Je zou nog een derde categorie kunnen onderkennen: de semi-spirituele ‘grotesque’ (net als waterspuwers en duiveltjes) zoals ze voorkomen in en op romaanse en vooral (neo-)gotische kerken. Het onderscheid tussen christelijk en heidens was in de Middeleeuwen niet altijd even consequent. De figuur moet niet verward worden met de Wilde Man of het alruinmannetje.

Herkomst

De Groene Man wordt wel gezien als een mythologische traditie die onafhankelijk op verschillende plekken in Europa en in het Midden-Oosten tot stand is gekomen en kan in dat licht gezien worden als een archetypisch motief. Hij stelt als zodanig vruchtbaarheid, groei en mannelijke potentie voor.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed Volk | Monsters in de Schotse wateren

COLUMN - De eerste foto van het wereldberoemde Monster van Loch Ness dateert van 12 November 1933 (Hugh Gray), terwijl het beest op 22 juli van datzelfde jaar al gespot was door George Spicer en zijn vrouw, nota bene terwijl het over de weg hobbelde richting het meer. Er is ook al een getuigenis van ene D. Mackenzie uit 1871 of 1872. We kunnen dus zo langzamerhand spreken van de ‘sage van het Monster van Loch Ness’.

Sage, niet mythe, want hoewel gelet op het vele serieuze onderzoek dat er naar het beest is verricht, de kans praktisch nihil is dat Nessie echt bestaat of bestaan heeft, het blijft gewoon een fysiek wezen dat vooralsnog valt onder de pseudowetenschap der cryptozoölogie, net als de Verschrikkelijke Sneeuwman.

Sint-Columba

Nu is er nog een veel oudere getuigenis die verwijst naar het Monster van Loch Ness. Die dateert uit de zevende eeuw n.Chr. en komt voor in de hagiografie van Sint Columba (521-597) (Vita Columbae), geschreven door onder meer abt Adomnán, een slordige honderd jaar na dato. Volgens Adomnán kwam Columba, terwijl hij in het land der Picten (Schotland) verbleef, een groep dorpelingen tegen die een man aan het begraven was bij de rivier de Ness. De man zou in de rivier door een ‘water beast’ zijn gegrepen en onder water getrokken, hetgeen hij niet had overleefd. Colomba verzocht daarop één van zijn medewerkers, Luigne moccu Min, de rivier over te zwemmen, waarbij het Monster van Loch Ness zich wederom vertoonde maar door Coloumba middels het maken van het kruisteken voorgoed op de vlucht werd gejaagd.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Eén zwaluw maakt nog geen zomer

Als u deze column leest heerst hoogstwaarschijnlijk in Nederland de eerste hittegolf van het jaar. Niemand zal dus een zwerm, laat staan één zwaluw, nodig hebben om te concluderen dat het zomer is. Niettemin is het interessant bij de symboliek van deze vogel stil te staan. Dit wordt een makkelijk te verteren zomerverhaal: na de inleiding surfen we naar wat feitjes over zwaluwenbijgeloof in Nederland, vervolgens naar de volksculturele betekenis van de zwaluw in Oost-Europa om uit te komen bij de Oost-Europese variant van het Walhalla: het Vyraj of Iriy, waar de zwaluw geacht werd te overwinteren.

Dat de zwaluw in een spreekwoord voorkomt zegt al iets over een symbolische functie van deze vogel. Er is overigens nog een weerspreuk waarin deze voorkomt: ‘Als de zwaluwen scheren over water en wegen, dan komt en dan blijft er wind en regen’. De zwaluw moet dus wel hoog vliegen wil hij een voorbode van de zomer zijn.

Zwaluwen zijn vogels die archetypisch met de zon, de lente en het begin van de zomer verbonden worden, doordat ze rond die tijd, tussen 1 en 15 april, uit hun overwinteringsgebied nabij de evenaar terugkeren. Het begin van de zomer heeft cultureel-historisch gezien niet alleen te maken met vruchtbaarheid en nieuw leven, maar ook met hoop, geluk, moed, voorspoed en een nieuw begin: een nieuw jaargetijde, nieuwe kansen.

Doe het veilig met NordVPN

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Magische psalmen

ACHTERGROND - Het bijbelboek Psalmen is één van de populairste boeken van de Bijbel en ook één van de meest gelezen en gebruikte. Psalmen, 150 in totaal, zijn er in verschillende soorten en maten en zijn samengebracht rond drie hoofdthema’s: klaagpsalmen, lofpsalmen en gebedspsalmen. Dat maakt dit Bijbelboek niet alleen tot een ideaal persoonlijk gebedenboek voor joden, christenen en anderen, maar maakt het als verzameling liederen bij uitstek geschikt voor zowel de joodse als de christelijke liturgie.

Uit de opschriften en de verdere technische termen en aanwijzingen die (later) aan de psalmen zijn toegevoegd, valt af te leiden dat de liederen mede bedoeld waren voor uitvoering in de tempel van Jeruzalem en de synagogen. Uit de synagogale muziek is later onder andere het Gregoriaans ontstaan en hierop schoven de psalmen haast als vanzelf door naar de christelijke liturgie – zowel van oost als west – waar ze met name in het monastieke getijdengebed een vaste plaats kregen.

Het bovenstaande vormt de bekende, theologische kant van het boek der Psalmen, maar het boek kent ook een andere zijde, die valt onder de volksdevotie maar soms ook gewoonweg magie.

Tegen de boze krachten

Zo merkt rabbijn Avroham Chaim Feuer in het laatste deel van zijn commentaar op Psalmen op dat de voornaamste bedoeling van het reciteren van psalmen “het vernietigen van beschuldigende engelen en boze krachten” is. Hij gaat daarbij in het bijzonder in op psalmen die bescherming bieden tegen onheil en psalmen die geschikt zijn om te reciteren bij zieke personen.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Kallemooi

ACHTERGROND - Ik was in principe niet van de plan de geachte lezer weer lastig te vallen met een christelijke feestdag die zijn wortels schijnt te hebben in oeroude lente- en vruchtbaarheidsrituelen. Hoewel dit zo langzamerhand mijn stokpaardje is geworden – meer dan 50% van de wereldwijde volkscultuur en folklore is er mijn inziens op terug te voeren – kan ik het woord vruchtbaarheidsrite zo langzamerhand niet meer horen; ik ben tenslotte altijd op zoek naar iets nieuws.

Ik maak niettemin voor deze (tweede) pinksterdag één keer een uitzondering en wel omdat het een volstrekt uniek evenement in Nederland betreft en omdat dit evenement dit jaar een bedenkelijk jubileum viert: het wordt sinds vijf jaar serieus bedreigd. En niet door anti-Zwarte-Piet-demonstranten maar door al even subtiele dierenactivisten. Ik ga in deze column geen partij kiezen maar geef wel aan welke maatregelen de organisatoren hebben genomen om de veiligheid en het welbevinden van de haan, want daar gaat het hierbij om, zo goed mogelijk te verzekeren. Wij gaan het dus hebben over de viering met de merkwaardige naam ‘Kallemooi’ die elk jaar met Pinksteren op Schiermonnikoog plaatsvindt.

Het begin

Onze Waddeneilanden zijn relatief oud. Toen de kaart van de Zuiderzee er nog anders uitzag en er nog geen sprake was van een Waddenzee, bestonden deze ‘eilanden’ al. Helaas is van de vroegste geschiedenis weinig bekend. De naam Schiermonnikoog komt pas voor het eerst voor in een akte van Philips van Bourgondië uit 1440, al is bewoning van vroeger datum.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | Dauwtrappen

COLUMN - Het ‘dauwtrappen’, ook wel ‘dauwtreden’ (in het oosten van ons land) of ‘hemelvaren’ (in het westen) genoemd, is een seculiere gebeurtenis die in zijn bekende vorm (opstaan als de dauw nog op de velden ligt en dan op blote voeten door het bedauwde gras lopen) dateert uit pakweg de achttiende eeuw. De oorsprong ligt echter veel vroeger. Net als andere feesten die afhankelijk zijn van de jaarlijks verschuivende paasdatum, zoals Pinksteren (50 dagen na Pasen) en carnaval (40 dagen voor Pasen), valt Hemelvaart (40 dagen na Pasen) in de lente (mei of juni) en dat roept associaties op met oude lente- en vruchtbaarheidsfeesten, zo ongeveer mijn stokpaardje.

Het begin

Stokpaardje of niet, om een directe lijn te veronderstellen tussen het achttiende-eeuwse dauwtrappen en de Germaanse lente- en vruchtbaarheidsfeesten is logisch, maar er kan niets van aangetoond worden, afgezien van de retorische vraag of in het geheugen van de achttiende-eeuwers nog iets van een dergelijk Germaans feest was blijven hangen. Het is waarschijnlijk een construct uit de Romantiek.

In 1871 schreef onderwijzer en amateur-historicus Jan ter Grouw in zijn vuistdikke De volksvermaken in hoofdstuk 7:

Zonderling gebruik ! ’t herinnert ons aan het heenstromen onzer voorvaderen naar de heilige wouden om vreugde te bedrijven, nu eens op de algemeene godsdienstfeesten, dan weer op de bijzondere feestdagen van den beschermgod van gouw, heem, marke of dorp. Toen die wouden er niet meer waren, en ’t volk wel gekerstend maar niet veranderd was, bleven toch de oude gewoonten voortduren.

Foto: © Sargasso logo Goed volk

Goed volk | De bloedprocessie van Brugge

ACHTERGROND - Aanstaande donderdag 30 mei wordt de hemelvaart van Jezus Christus herdacht. Het is ook de dag dat in Brugge de Heilig-Bloedprocessie wordt gehouden waarbij een relikwie van het heilig bloed van Christus plechtig wordt rondgedragen. Dat gebeurt komende Hemelvaartsdag voor de tweehonderdste maal op rij. Op rij, want de traditie is al veel ouder en dateert uit de Volle Middeleeuwen, maar werd diverse keren onderbroken, onder andere door godsdienstoorlogen in de periode 1579 tot en met 1584. Het feit dat de Brugse Bloedprocessie sinds 2009 op de UNESCO-lijst van immaterieel cultureel werelderfgoed staat, doet vermoeden dat het hier om meer gaat dan een louter actueel religieus gebeuren.

Er zijn in de Lage Landen overigens nog meer steden met een Heilig Bloedprocessie, bijvoorbeeld: Meigem en Hoogstraten in België en Boxtel in Nederland. Maar die in Brugge is veruit de meest uitgebreide en spectaculairste.

‘Heilig’ of ‘Kostbaar bloed’

Met deze term wordt een reliek bedoeld dat volgens de overlevering van Jezus Christus afkomstig is. Het kan hierbij gaan om bloed van Jezus zelf, meestal bloed dat gevloeid is bij zijn kruisiging (eerstegraads reliek) en afkomstig uit Jeruzalem of een andere plaats uit het Heilige Land, dan wel wijn die volgens de katholieke traditie bij de eucharistie verandert in het bloed van Christus (tweedegraads reliek). Hiermee moet wel iets bijzonders gebeurd zijn (een mirakel). Voorbeelden van zulke eucharistische wonderen zijn het Heilig Bloed te Lanciano en het bloedwonder in Boxtel in 1380, waaruit de zojuist genoemde processie aldaar is ontstaan. Deze eucharistische bloedmirakels komt men in grote getale tegen, in tegenstelling tot de eerstegraads bloedrelieken. Omdat Jezus bij het Laatste Avondmaal de aldaar genuttigde wijn zijn bloed – althans het ‘bloed van het verbond’ – noemt, hebben verhalen over het Heilig Bloed ook vaak met de Heilige Graal te maken, maar dit is een apart en bijzonder complex verhaal.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Vorige Volgende