van Laurien Crump
Niemand had drie jaar geleden, toen Poetin Oekraïne binnenviel, kunnen bevroeden dat niet de Russische president, maar zijn Amerikaanse evenknie de genadeklap aan de Europese veiligheidsarchitectuur zou uitdelen. Poetins invasie in Oekraïne leek een dieptepunt in Europese betrekkingen.
Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog was er een internationale oorlog op Europees grondgebied, Rusland was volstrekt onrechtmatig een vredelievend buurland binnengevallen en de soevereiniteit van Oekraïne werd met voeten getreden. Democratie en rechtsstaat bleken ook in de Russische buitenlandpolitiek loze begrippen.
De reactie op Poetins invasie gaf reden tot hoop: de kracht en veerkracht van de Oekraïners overtrof alle verwachtingen, de gelederen binnen de EU en de NAVO sloten zich vrijwel meteen, en de steunpakketten richting Oekraïne en sanctiepakketten richting Rusland volgden elkaar in razendsnel tempo op. Kyiv is niet ingenomen, Zelenski is nog aan de macht en de Europese veiligheidsarchitectuur leek tot voor kort nog min of meer intact.
Sinds de veiligheidsconferentie in München veertien dagen geleden is er echter een nieuw dieptepunt bereikt. De Amerikaanse president Trump en zijn entourage delen de laatste weken de ene klap na de andere uit, niet aan Rusland, maar aan Europa en Oekraïne. Nadat de Amerikaanse minister van defensie (en voormalig Fox presentator) Pete Hegseth Oekraïne in de uitverkoop had gedaan, hield vicepresident Vance een ronkend betoog dat zo uit het script van Poetin had kunnen komen.
Het was tegelijkertijd een directe poging om de Duitse verkiezingen te beïnvloeden en de AfD in het zadel te helpen. In een opzicht sloeg Vance de spijker op zijn kop, maar op een andere manier dan hij zelf bedoelde: de dreiging komt inderdaad van binnenuit. Terwijl we tachtig jaar vrijheid vieren, heeft Europa’s machtigste bondgenoot de Europese veiligheidsarchitectuur aan flarden gescheurd.
Wat er nu gebeurt, heeft niks te maken met het sluiten van een goede deal. Dit gaat inderdaad over andere normen en waarden. Terwijl binnen de VS tienduizenden ambtenaren ontslagen worden, werpt het nieuwe regime ook buiten de Amerikaanse grenzen de bestaande infrastructuur omver. Waar Elon Musk begon met het aanhalen van de banden met populistische leiders, zette Vance de volgende stap.
Ondertussen is Trump dermate gecharmeerd van Poetin dat hij de Russische propaganda klakkeloos overneemt en Zelenski de ene dag het beginnen van de oorlog verwijt en de volgende dag een dictator noemt. Dit is geen opwelling, maar het is op een wrange manier onderdeel van een zorgvuldig georkestreerd plan.
Met Trump aan het roer en een entourage die hem enerzijds volledig ondersteunt en die anderzijds van toeten noch blazen weet, zijn democratie en rechtsstaat in de prullenbak verdwenen. Dit is een president die blijft benadrukken dat de verkiezingen die hij destijds van Biden heeft verloren ongeldig zijn, die gratie heeft verleend aan Capitoolbestormers en die met Musk aan zijn zijde sluipenderwijs een coup aan het plegen is binnen het Amerikaanse overheidsapparaat. Hij maakt geen geheim van zijn voorkeur voor autocratische en populistische leiders, noch van zijn eigen imperialistische ambities.
De isolationist van weleer is de imperialist van nu: het Panamakanaal, Canada, Groenland en last but not least de Gazastrook staan allemaal op het menu. Als Trump president van Rusland was geweest, had hij ongetwijfeld ook zijn oog laten vallen op Oekraïne.
Niet alleen voelt hij zich door Poetins aandacht gevleid en trapt hij met open ogen in de Russische desinformatiebubbel, maar op cruciale vlakken zitten Poetin en Trump daadwerkelijk op een lijn. “Peace through strength” betekent in hun ogen het recht van de sterkste in een soort law of the jungle.
Het gebrek aan een solide exitstrategie van de afgelopen jaren wreekt zich nu. Terwijl Biden zijn doel behaald heeft om Oekraïne met Amerikaanse en Europese steun grotendeels overeind te houden, blijkt dit op de lange termijn geen houdbare strategie. Als nietsontziend autocraat die met schurkenstaten heult en mensen als kanonnenvoer naar de frontlinie stuurt, heeft Poetin nu eenmaal de langste adem. Daar kon een verdeeld Europa, steeds meer in de ban van het populisme, zelfs met Amerikaanse steun niet tegenop.
Natuurlijk hadden Europa en het Amerika van weleer the moral high ground, maar in geopolitieke termen werpt dat geen vruchten af. Lang voordat Trump Poetins isolatie doorbrak, was de Russische president al een gevierd leider binnen de BRICS.
Daar werd hij niet alleen omringd door paria’s uit Iran en Noord-Korea, maar ook door leiders uit landen in het mondiale zuiden, bij wie de koloniale ambities van Europese landen nog scherp op het netvlies staan en die Europa verwijten met twee maten te meten – een beeld dat versterkt werd door het drama in het Midden-Oosten. Ook dat heeft Poetin in de kaart gespeeld, maar de Amerikaanse president Trump bleek Poetins trump, c.q. troefkaart.
Trumps woorden creëren ook nieuwe werkelijkheden. Inmiddels hebben Trump en de zijnen de onderhandelingspositie van Oekraïne verkwanseld, Europa buiten spel gezet en de NAVO van binnenuit uitgehold. Dat drie jaar na de invasie uitgerekend Amerika de frontale aanval opent op Europa en de Oekraïense president voor een oorlogszuchtige dictator houdt, had niemand drie weken, laat staan drie jaar geleden kunnen bevroeden.
Dat is nu echter de werkelijkheid waarmee Europa moet dealen. Hoewel de kwaadaardige ambities van Poetin na de invasie in Oekraïne vrijwel meteen op waarde geschat werden, worstelen Europese leiders nu met de bejegening van Trump. Voor Nederland als historisch trouwe bondgenoot van Amerika is dit des te ingewikkelder, maar het Amerika van weleer is niet meer.
Het besef dat Europa qua defensie niet langer voor een dubbeltje op de eerste rang kan zitten lijkt nu eindelijk in te dalen, maar wat dat in de praktijk betekent, is nog maar de vraag. Het is daarom hoog tijd dat Europese leiders het voortouw nemen en dat zowel de Britse premier Starmer en de Franse president Macron deze week zelf naar Washington vliegen om ervoor te zorgen dat Europa weer aan tafel zit.
De gelederen binnen Europa moeten zich nu echter nog veel sneller sluiten dan drie jaar geleden, want inmiddels staat Europa zelf op het menu. Democratie en rechtsstaat blijken nu immers ook in de Amerikaanse buitenlandpolitiek loze begrippen.
Dit artikel verscheen eerder bij het Montesquieu Instituut. Laurien Crump is onderzoeker bij het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen en publiceert regelmatig over internationale betrekkingen in heden en verleden. Met Oost-Europa als expertise verschijnt ze ook regelmatig in de media waar het ontwikkelingen rondom de oorlog in Oekraïne betreft.
Nog niet eens zo heel lang geleden heeft de Nederlandse regering, na veel druk vanuit de samenleving, besloten om van haatzaaien via internet geen apart strafbaar feit te maken. Inmiddels ligt er een voorstel van de Europese Commissie waarin dit toch weer aan de orde is. Dat hebben we ondermeer te danken aan een schimmige Europese inlichtingendienst, het EU Joint Situation Centre (SitCen). Aan wie deze inlichtingendienst verantwoording aflegt, hoe zij opereert en welke invloed zij heeft op de vorming van het Europese, en dus ons veiligheidsbeleid, is in nevelen gehuld.