De vrije wil bestaat!

De vrije wil bestaat wel. Godsdienstfilosoof Taede Smedes bespreekt een kritisch en in zijn ogen briljant boek over bewustzijn en vrije wil. De vrije wil is momenteel een hot topic. En dan met name de ontkenning ervan. Want de neurowetenschap heeft aangetoond dat de vrije wil niet bestaat – dat is meestal de teneur van artikelen in kranten en populair-wetenschappelijke tijdschriften. Toch hebben al die kranten en tijdschriften het bij het verkeerde eind. Journalisten weten niet waar ze over schrijven. Dat beweert tenminste Marc Slors, hoogleraar cognitiefilosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen in zijn boek Dat had je gedacht! Brein, bewustzijn en vrije wil in filosofisch perspectief (Amsterdam: Boom 2012). Een boek dat ik beschouw als een van de meest originele bijdragen aan het debat over vrije wil en neurowetenschappen van de afgelopen jaren, en één van de beste filosofieboeken die dit jaar verschenen zijn.

Foto: bucaorg (Paul Burnett) (cc)

Grijze massa in media

ANALYSE - Wetenschappers komen steeds meer te weten over de werking van het brein. Maar de nuances uit hun onderzoek, raken vaak kwijt in sensationele krantenkoppen en berichtgeving, zegt cognitief neurowetenschapper Nienke van Atteveldt in haar eerste bijdrage aan Sargasso.

‘MRI-scan toont of stoppoging roker slaagt’, ‘megahits te herkennen in tienerbrein’. Zulke krantenberichten klinken fascinerend, en misschien zelfs een beetje eng, maar kunnen hersenscans dit echt? Of gaan er belangrijke nuances verloren in de vertaling van neurowetenschappelijk onderzoek naar de media?

De vertaalslag naar de maatschappij is een lastige opgave, zoals in vele vakgebieden. Toch lijkt hersenonderzoek extra gevoelig voor misverstanden. Sensationele krantenkoppen wekken onrealistische verwachtingen of schetsen een vertekend beeld. Veel toepassingen liggen ethisch gevoelig. Denk maar aan de pedoscanner, of toepassingen op het gebied van gedachtenlezen. Nauwkeurige overdracht van neurowetenschappelijke resultaten is dus van groot belang.

Gevaarlijke trends

Een recent artikel in Neuron beschrijft hoe zes Britse kranten hersenonderzoek hebben weergegeven in het afgelopen decennium. Ze vonden drie trends. De eerste spiegelt ons brein af als kapitaal waarin we dienen te investeren, bijvoorbeeld door training of voeding. Oftewel: we moeten actief onze bovenkamer perfectioneren, en bij voorkeur ook die van onze kinderen. Alsof we het niet al druk genoeg hebben.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Zijn wij ons brein (12)?

In de vorige aflevering van Marian Joëls zagen we dat stress een goed voorbeeld is van een fenomeen waarbij omgeving, ‘geest’ en lichaam nauw op elkaar betrokken zijn. Deze keer is hoogleraar Taalbeheersing Ted Sanders aan het woord. Bepaalt onze taal hoe we denken of andersom?

‘Als ik ’s avonds de fietsenstalling bij het station in mijn woonplaats uitfiets, kom ik langs een toonbank waarachter meestal een besnorde man van een jaar of 45 staat. Hij werkt daar. Als ik voorbij kom, zeg ik: “daaag” en hij antwoordt “daaag”. Zeg ik “tot ziens”, dan zegt hij ook “tot ziens” en zeg ik “fijne avond”, dan wenst hij mij ook een fijne avond. Ik ben dit quasi-experiment gaan uitvoeren omdat het me op was gevallen dat hij in het spitsuur tegen een voorbijtrekkende rij fietsers binnen 15 seconden vijf verschillende groeten achter elkaar produceerde: “daaag”, “groetjes”, “tot ziens”, “fijn weekend”, “houdoe” (u hebt nu een idee van de regio waar we ons bevinden).’

Papegaaien

‘Waarom doet die man dat? Imiteert hij simpelweg de mensen die hem aanspreken? En hoe bijzonder is het taalgebruik van deze man? Het antwoord op de laatste vraag is: dit is niet bijzonder. Zo doen taalgebruikers dat voortdurend, al wordt het verschijnsel in dit geval nogal op de spits gedreven omdat de man in een context verkeert waarin hij in zeer korte tijd op verschillende gesprekspartners reageert. In de taalwetenschap noemen we dit verschijnsel waarbij taalgebruikers voortdurend hun bijdrage optimaal proberen af te stemmen op de gesprekspartner: speaker alignment (Pickering & Garrod, 2006). Interessant is dat het niet alleen op lexicaal niveau speelt (woorden imiteren), maar bijvoorbeeld ook op grammaticaal en fonetisch niveau: in een gesprek gaan mensen dezelfde constructies gebruiken en hun gesprekstempo aanpassen aan hun gesprekspartner.’

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (11)?

‘Net zoals een zin niet meer is dan een reeks inktstrepen, zo is ook een gedachte niet meer dan een verzameling hersenprocessen, maar je mist wel het essentiële van het verschijnsel als je een zin enkel beschouwt als een reeks inktstrepen en een gedachte enkel als een verzameling hersenprocessen.’ Dit was de les die dr. Menno Lievers ons meegaf in de kerstvakantie. Volgens Lievers is het bestaan van het begrip vrije wil niet afhankelijk van de mogelijkheid een kwabbetje in de hersenen te lokaliseren.

Vandaag is neurowetenschapper prof. dr. Marian Joëls aan het woord. Zij doet onderzoek naar de invloed van stress op de hersenen. Zoals veel mensen uit ervaring weten, kan stress zorgen voor behoorlijk wat lichamelijk ongemak en wordt het veroorzaakt door omgevingsfactoren. Hoe denkt Joëls over de verhouding tussen lichaam en geest?

Niet meer dan genen en omgeving

Als bioloog zie ik geen reden om te denken dat er meer is dan de genen en de omgeving die in interactie bepalen hoe onze hersenen worden aangelegd en hoe ze reageren op wat we meemaken. Ik denk wel dat er een inherente toevalsfactor kan zijn in hoe processen verlopen, waardoor het nog niet simpel is te voorspellen hoe alles precies wordt aangelegd en werkt. Maar naar mijn idee kunnen de hersenen en hun werking als een natuurwetenschappelijk proces begrepen worden, al kunnen we dat nu bij lange na nog niet.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (9)?

Gisteren riep prof. dr. Frans Verstraten wetenschappers op om eerst in de studieboeken te duiken voordat zij zich met andere disciplines bemoeien. Op die manier kunnen wetenschappers uit verschillende vakgebieden beter met elkaar in discussie treden en pas dan heeft het zin om elkaars werk te beoordelen. We zetten vandaag de discussie weer voort. Na psychologen, filosofen, een neuroloog, een psychiater en een bioloog is het tijd voor een rechtsgeleerde. Prof. mr. Nora van Oostrom-Streep vertelt hoe het in het recht gesteld is met de vrije wil. Zij beantwoordt deze week onder andere de vraag die Verstraten aan haar stelde: ‘Als we de media en sommige wetenschappers moeten geloven en het zou inderdaad zo zijn dat de mens geen vrije wil heeft, kan de mens dan nog verantwoordelijk worden gesteld voor zijn (foute) daden? Is het dan nog wel ethisch om iemand op te sluiten of te veroordelen?’

Een op rechtsgevolg gerichte wil

Als de discussie rondom vrije wil ergens praktisch relevant voor is, dan is het wel het recht. Heel simpel gezegd moet iemand die een misdaad pleegt een sanctie opgelegd krijgen om drie redenen: verbetering van de misdadiger, het afschrikken van misdadigers in spe en vergelding oftewel boetedoening. Deze laatste functie zou geen grond hebben als we niet zelf kiezen wat we doen. Je hoeft toch niet te boeten voor iets waar je niets aan kunt doen? Het recht moet dus wel stelling nemen in het vrije wil debat. En? Wordt in het recht uitgegaan van een vrije wil?

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (8)?

Als de vrije wil een illusie is en redenen die we geven voor handelingen slechts rationalisaties zijn die we achteraf vormen, belanden we in een paradox, betoogde prof. dr. mr. Herman Philipse gisteren. Want: ‘Waarom zou men zijn [Victor Lammes] conclusie dat alle redenen rationalisaties zijn, geloven, indien de redenen voor die conclusie niets meer zijn dan rationalisaties?’ vandaag is het woord aan hoogleraar Psychologische Functieleer prof. dr. Frans Verstraten. Philipse wil weten hoe Verstraten hierover denkt en vraagt hem: Ben je het als psycholoog eens met Victor Lamme en Dick Swaab dat de menselijke vrije wil niet meer is dan een “plezierige illusie” (overigens is Swaab iets genuanceerder dan Lamme op dit punt)?’

Verstraten is er nog niet over uit of de vrije wil een illusie is. Voorlopig schort hij zijn mening over die vraag dus nog even op. Wat kan Verstraten zeggen over de manier waarop ons brein werkt? ‘Ik zie het brein als een luie machine, die het liefst automatisch koerst op succesvolle strategieën die we geleerd hebben in het verleden, en enkel bewust wordt als we even goed moeten opletten of als er iets gebeurt waar het brein – op basis van die kennis uit het verleden – even geen raad mee weet. Dan bepaal IK wat er moet gebeuren.’ Ook over onbewuste invloeden vanuit de omgeving op het brein is Verstraten niet zo stellig. ‘Ik moet daar nog eens goed over nadenken en durf geen boude uitspraken te doen.’

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (7)?

Zelfs als we de spraakverwarring over de vrije wil ontrafelen, zullen we het niet eens worden over haar bestaan en eigenschappen. Dr. Ria van der Lecq bleek gisteren niet al te optimistisch over eensgezindheid rondom de vrije wil. ‘Een eenduidig antwoord zullen we niet aantreffen, omdat er bij verschillende vakgebieden verschillende en conflicterende aannames een rol spelen’, aldus Van der Lecq. Aan filosoof prof. dr. mr. Herman Philipse stelde zij de vraag: ‘Uit de bijdragen van de anderen blijkt dat elke discipline over de vrije wil zijn eigen vragen heeft geformuleerd. Wat houdt dan ‘het verhelderen van DE vraag’ in?’

Volgens Philipse moeten de verschillende gebruiken van de term ‘vrije wil’ en de daarmee samenhangende noties geanalyseerd en verhelderd worden. In deze zin is Philipse het eens met Ria van der Lecq en ook met Thomas Müller. Philipse geeft de volgende invulling aan zijn analyse.

‘In de wijsgerige traditie zijn veel verschillende begrippen van vrije wil ontwikkeld, die allemaal naast elkaar kunnen bestaan en deels aansluiten bij het alledaagse spraakgebruik. Men kan wilsvrijheid bijvoorbeeld begrijpen als een vermogen of dispositie om op grond van goede redenen te kiezen uit verschillende gedragsmogelijkheden. In deze betekenis is de ene mens vrijer dan de andere en er zijn altijd beperkingen van vrijheid. Neurowetenschap kan een bijdrage leveren aan het verklaren van deze verschillen. Ze zal echter nooit kunnen ontdekken dat wilsvrijheid in de zin van dit vermogen in het geheel niet bestaat, want het is een empirisch feit dat mensen het in verschillende mate bezitten.

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (6)?

Dat wij een product zijn van evolutionaire processen betekent niet dat onze wil hierdoor per definitie beperkt is, zo verklaarde gedragsbioloog Johan Bolhuis eergisteren. Hij merkte op dat de werking van het brein niet kan worden afgeleid uit haar geschiedenis en dat we best een vrije wil zouden kunnen hebben, ook al vinden we zoiets niet terug bij mensapen. Wat men eigenlijk bedoelt met ‘iets als de vrije wil’ blijft een lastige vraag volgens Bolhuis. Het is een filosofische vraag, en na dr. Thomas Müller is dr. Ria van der Lecq de tweede filosoof die hierop zal ingaan. Zij is voormalig hoofddocent middeleeuwse filosofie en interdisciplinair onderzoeker. Hoe kijkt een historicus van de wijsbegeerte tegen een oud filosofisch idee als ‘de vrije wil’ aan?

‘De belangrijkste taak van de filosoof is de vraag te verhelderen’, merkt Ria van der Lecq op. Daar zijn Thomas Müller en zij het in ieder geval over eens. Voor de vraag naar de betekenis en het bestaan van de vrije wil betekent dit dat we vooral eens goed naar het woordje ‘wil’ moeten kijken.Er is veel verwarring over vrije wil, hoe komt dat? ‘Een deel van de verwarring in de discussie over het thema ‘vrije wil’ is mijns inziens te verklaren doordat meerdere betekenissen in één term (in dit geval de term ‘wil’) zijn vervat. Het maakt namelijk nog wel wat uit of je het hebt over een verlangen of wens of over een keuze. Dat wij vrij zijn om van alles en nog wat te willen (wensen) lijkt wel duidelijk. De meesten van ons willen veel geld verdienen, reizen, lang en gezond leven, en er is niets of niemand die ons kan dwingen dit niet te willen. Of wij vrij zijn bij het maken van concrete keuzes die zich in ons leven voordoen, is een andere vraag.’

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (5)?

Psychiater dr. Iris Sommer riep gisteren op alert te zijn wanneer er in onderzoek geschermd wordt met fMRI. De standaardvariatie is vaak ‘allerbelabberdst’ en onderzoek met fMRI is pas betekenisvol als het om grote groepen gaat. Terwijl Iris Sommer en neuroloog prof. dr. Jan van Gijn zieke mensen met gezonde mensen vergelijken, vergelijkt bioloog prof. dr. Johan Bolhuis op zijn beurt mensen met dieren. Een gedeelde voorouder maakt dat kennis van brein, cognitie en gedrag bij dieren, ons iets kan vertellen over de manier waarop de mens in elkaar steekt. Beiden zijn een product van evolutie.

De aap in ons

Welk dier lijkt er nu meer op ons dan de aap? Met name mensapen – het woord zegt het al – doen ons geloven in een spiegel te kijken, zij het een lachspiegel. Toch is het niet zo dat apen in alle aspecten het meest gelijk aan ons zijn. ‘Er zijn vele voorbeelden van menselijke cognitieve vermogens waarvoor geen equivalent is bij mensapen, maar wel bij ‘lagere’ diersoorten. Bijvoorbeeld, kinderen leren spreken door volwassenen na te doen. Deze vocale imitatie komt bij mensapen niet voor, maar wel weer bij zangvogels en dolfijnen.’

Betekent dit dat mensen een vrije wil kunnen hebben, ook al vinden we niets wat daarop lijkt bij apen? Zo is het precies volgens Bolhuis. ‘Er is geen eenvoudige hiërarchie van cognitieve vermogens in de evolutionaire stamboom. Daarnaast is het zo dat voor bepaalde vormen van menselijke cognitie, zoals taal of inlevingsvermogen, überhaupt geen dierlijk equivalent is. Het is dus niet uitgesloten – en zelfs heel waarschijnlijk – dat de manier waarop wij denken fundamenteel verschilt van die van andere dieren, en evolutionaire overwegingen sluiten het bestaan van ‘zoiets als vrije wil’ niet uit.’

Foto: copyright ok. Gecheckt 06-11-2022

Zijn wij ons brein (4)?

‘We moeten vrije wil vooronderstellen, niet alleen voor alledaagse ethische begrippen als schuld en verantwoordelijkheid, maar ook als we wetenschap als een menselijke praktijk willen begrijpen,’ stelde dr. Thomas Müller gisteren. Vandaag is psychiater dr. Iris Sommer aan het woord. In onderzoek naar de werking en functies van hersenen wordt vaak geschermd met plaatjes van fMRI-scans. Na de filosofische inbreng van Müller geeft Iris Sommer verheldering rondom de praktijk van fMRI en beantwoordt de vraag: wat hebben we eigenlijk aan fMRI?

Er was eens een baron Von Munchhausen, die zichzelf aan zijn eigen haren uit een moeras trok. Bij hersenonderzoek is er wel eens de neiging geweest te werk te gaan als deze baron. Iris Sommer: ‘fMRi werd nogal eens gebruikt om open deuren in te trappen. Zoals onderzoek dat Alzheimerpatiënten in de scanner geheugentaken liet uitvoeren, om te concluderen dat er een verminderd werkgeheugen was. Het ergerlijke is dat de bevindingen op de scan in zulke studies vaak als oorzakelijk worden gezien. Onzin natuurlijk! Stel dat we met fMRI de activiteit in de beenspieren zouden meten van iemand die hardloopt, en dat vergelijken met iemand die wandelt. Je hoeft geen psychiater te zijn om te begrijpen dat de beenspieren een hogere activiteit vertonen bij de persoon die hardloopt. Als we de parallel met cognitie doortrekken, zouden we dan dus concluderen dat de wandelaar niet harder kan omdat zijn beenspieren minder actief zijn! fMRI geeft een weerspiegeling van de activiteit in de hersenen, niet meer en niet minder. Over de richting van de causaliteit vertelt het je niets.’

Doe het veilig met NordVPN

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Volgende