Is de mens vrijer dan hij denkt?

In ons handelen vooronderstellen we dat we vrij zijn en de neurowetenschap, of welke wetenschap dan ook, kan daar volgens Marcus Düwell weinig verandering in brengen. Vandaag als allerlaatste in de kettingreactie van Studium Generale Utrecht het antwoord van Liesbeth Woertman. Zij is onderwijsdirecteur Psychologie en hoogleraar Kwaliteit en Vormgeving Psychologie Onderwijs. Woertman hield zich onder andere bezig met het schoonheidsideaal van vrouwen, seksualiteit en het lichaamsbeeld. Hebben deze aspecten invloed op hoe vrij we ons voelen? Is de mens vrijer dan hij denkt, of denkt hij dat hij vrijer is dan hij is? Aan wie wordt deze vraag eigenlijk gesteld? Wordt deze vraag aan mij als opleidingsdirecteur psychologie gesteld? Of is deze vraag gesteld aan mij als onderzoeker op het gebied van lichaamsbeelden? Of is dit een vraag aan de klinische psychologe? Is dit een vraag voor de (groot)moeder, de vriendin, de dochter of de minnares?

Door: Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022
Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (9)?

Gisteren riep prof. dr. Frans Verstraten wetenschappers op om eerst in de studieboeken te duiken voordat zij zich met andere disciplines bemoeien. Op die manier kunnen wetenschappers uit verschillende vakgebieden beter met elkaar in discussie treden en pas dan heeft het zin om elkaars werk te beoordelen. We zetten vandaag de discussie weer voort. Na psychologen, filosofen, een neuroloog, een psychiater en een bioloog is het tijd voor een rechtsgeleerde. Prof. mr. Nora van Oostrom-Streep vertelt hoe het in het recht gesteld is met de vrije wil. Zij beantwoordt deze week onder andere de vraag die Verstraten aan haar stelde: ‘Als we de media en sommige wetenschappers moeten geloven en het zou inderdaad zo zijn dat de mens geen vrije wil heeft, kan de mens dan nog verantwoordelijk worden gesteld voor zijn (foute) daden? Is het dan nog wel ethisch om iemand op te sluiten of te veroordelen?’

Een op rechtsgevolg gerichte wil

Als de discussie rondom vrije wil ergens praktisch relevant voor is, dan is het wel het recht. Heel simpel gezegd moet iemand die een misdaad pleegt een sanctie opgelegd krijgen om drie redenen: verbetering van de misdadiger, het afschrikken van misdadigers in spe en vergelding oftewel boetedoening. Deze laatste functie zou geen grond hebben als we niet zelf kiezen wat we doen. Je hoeft toch niet te boeten voor iets waar je niets aan kunt doen? Het recht moet dus wel stelling nemen in het vrije wil debat. En? Wordt in het recht uitgegaan van een vrije wil?

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (8)?

Als de vrije wil een illusie is en redenen die we geven voor handelingen slechts rationalisaties zijn die we achteraf vormen, belanden we in een paradox, betoogde prof. dr. mr. Herman Philipse gisteren. Want: ‘Waarom zou men zijn [Victor Lammes] conclusie dat alle redenen rationalisaties zijn, geloven, indien de redenen voor die conclusie niets meer zijn dan rationalisaties?’ vandaag is het woord aan hoogleraar Psychologische Functieleer prof. dr. Frans Verstraten. Philipse wil weten hoe Verstraten hierover denkt en vraagt hem: Ben je het als psycholoog eens met Victor Lamme en Dick Swaab dat de menselijke vrije wil niet meer is dan een “plezierige illusie” (overigens is Swaab iets genuanceerder dan Lamme op dit punt)?’

Verstraten is er nog niet over uit of de vrije wil een illusie is. Voorlopig schort hij zijn mening over die vraag dus nog even op. Wat kan Verstraten zeggen over de manier waarop ons brein werkt? ‘Ik zie het brein als een luie machine, die het liefst automatisch koerst op succesvolle strategieën die we geleerd hebben in het verleden, en enkel bewust wordt als we even goed moeten opletten of als er iets gebeurt waar het brein – op basis van die kennis uit het verleden – even geen raad mee weet. Dan bepaal IK wat er moet gebeuren.’ Ook over onbewuste invloeden vanuit de omgeving op het brein is Verstraten niet zo stellig. ‘Ik moet daar nog eens goed over nadenken en durf geen boude uitspraken te doen.’

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (7)?

Zelfs als we de spraakverwarring over de vrije wil ontrafelen, zullen we het niet eens worden over haar bestaan en eigenschappen. Dr. Ria van der Lecq bleek gisteren niet al te optimistisch over eensgezindheid rondom de vrije wil. ‘Een eenduidig antwoord zullen we niet aantreffen, omdat er bij verschillende vakgebieden verschillende en conflicterende aannames een rol spelen’, aldus Van der Lecq. Aan filosoof prof. dr. mr. Herman Philipse stelde zij de vraag: ‘Uit de bijdragen van de anderen blijkt dat elke discipline over de vrije wil zijn eigen vragen heeft geformuleerd. Wat houdt dan ‘het verhelderen van DE vraag’ in?’

Volgens Philipse moeten de verschillende gebruiken van de term ‘vrije wil’ en de daarmee samenhangende noties geanalyseerd en verhelderd worden. In deze zin is Philipse het eens met Ria van der Lecq en ook met Thomas Müller. Philipse geeft de volgende invulling aan zijn analyse.

‘In de wijsgerige traditie zijn veel verschillende begrippen van vrije wil ontwikkeld, die allemaal naast elkaar kunnen bestaan en deels aansluiten bij het alledaagse spraakgebruik. Men kan wilsvrijheid bijvoorbeeld begrijpen als een vermogen of dispositie om op grond van goede redenen te kiezen uit verschillende gedragsmogelijkheden. In deze betekenis is de ene mens vrijer dan de andere en er zijn altijd beperkingen van vrijheid. Neurowetenschap kan een bijdrage leveren aan het verklaren van deze verschillen. Ze zal echter nooit kunnen ontdekken dat wilsvrijheid in de zin van dit vermogen in het geheel niet bestaat, want het is een empirisch feit dat mensen het in verschillende mate bezitten.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (6)?

Dat wij een product zijn van evolutionaire processen betekent niet dat onze wil hierdoor per definitie beperkt is, zo verklaarde gedragsbioloog Johan Bolhuis eergisteren. Hij merkte op dat de werking van het brein niet kan worden afgeleid uit haar geschiedenis en dat we best een vrije wil zouden kunnen hebben, ook al vinden we zoiets niet terug bij mensapen. Wat men eigenlijk bedoelt met ‘iets als de vrije wil’ blijft een lastige vraag volgens Bolhuis. Het is een filosofische vraag, en na dr. Thomas Müller is dr. Ria van der Lecq de tweede filosoof die hierop zal ingaan. Zij is voormalig hoofddocent middeleeuwse filosofie en interdisciplinair onderzoeker. Hoe kijkt een historicus van de wijsbegeerte tegen een oud filosofisch idee als ‘de vrije wil’ aan?

‘De belangrijkste taak van de filosoof is de vraag te verhelderen’, merkt Ria van der Lecq op. Daar zijn Thomas Müller en zij het in ieder geval over eens. Voor de vraag naar de betekenis en het bestaan van de vrije wil betekent dit dat we vooral eens goed naar het woordje ‘wil’ moeten kijken.Er is veel verwarring over vrije wil, hoe komt dat? ‘Een deel van de verwarring in de discussie over het thema ‘vrije wil’ is mijns inziens te verklaren doordat meerdere betekenissen in één term (in dit geval de term ‘wil’) zijn vervat. Het maakt namelijk nog wel wat uit of je het hebt over een verlangen of wens of over een keuze. Dat wij vrij zijn om van alles en nog wat te willen (wensen) lijkt wel duidelijk. De meesten van ons willen veel geld verdienen, reizen, lang en gezond leven, en er is niets of niemand die ons kan dwingen dit niet te willen. Of wij vrij zijn bij het maken van concrete keuzes die zich in ons leven voordoen, is een andere vraag.’

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022

Zijn wij ons brein (5)?

Psychiater dr. Iris Sommer riep gisteren op alert te zijn wanneer er in onderzoek geschermd wordt met fMRI. De standaardvariatie is vaak ‘allerbelabberdst’ en onderzoek met fMRI is pas betekenisvol als het om grote groepen gaat. Terwijl Iris Sommer en neuroloog prof. dr. Jan van Gijn zieke mensen met gezonde mensen vergelijken, vergelijkt bioloog prof. dr. Johan Bolhuis op zijn beurt mensen met dieren. Een gedeelde voorouder maakt dat kennis van brein, cognitie en gedrag bij dieren, ons iets kan vertellen over de manier waarop de mens in elkaar steekt. Beiden zijn een product van evolutie.

De aap in ons

Welk dier lijkt er nu meer op ons dan de aap? Met name mensapen – het woord zegt het al – doen ons geloven in een spiegel te kijken, zij het een lachspiegel. Toch is het niet zo dat apen in alle aspecten het meest gelijk aan ons zijn. ‘Er zijn vele voorbeelden van menselijke cognitieve vermogens waarvoor geen equivalent is bij mensapen, maar wel bij ‘lagere’ diersoorten. Bijvoorbeeld, kinderen leren spreken door volwassenen na te doen. Deze vocale imitatie komt bij mensapen niet voor, maar wel weer bij zangvogels en dolfijnen.’

Betekent dit dat mensen een vrije wil kunnen hebben, ook al vinden we niets wat daarop lijkt bij apen? Zo is het precies volgens Bolhuis. ‘Er is geen eenvoudige hiërarchie van cognitieve vermogens in de evolutionaire stamboom. Daarnaast is het zo dat voor bepaalde vormen van menselijke cognitie, zoals taal of inlevingsvermogen, überhaupt geen dierlijk equivalent is. Het is dus niet uitgesloten – en zelfs heel waarschijnlijk – dat de manier waarop wij denken fundamenteel verschilt van die van andere dieren, en evolutionaire overwegingen sluiten het bestaan van ‘zoiets als vrije wil’ niet uit.’

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: copyright ok. Gecheckt 06-11-2022

Zijn wij ons brein (4)?

‘We moeten vrije wil vooronderstellen, niet alleen voor alledaagse ethische begrippen als schuld en verantwoordelijkheid, maar ook als we wetenschap als een menselijke praktijk willen begrijpen,’ stelde dr. Thomas Müller gisteren. Vandaag is psychiater dr. Iris Sommer aan het woord. In onderzoek naar de werking en functies van hersenen wordt vaak geschermd met plaatjes van fMRI-scans. Na de filosofische inbreng van Müller geeft Iris Sommer verheldering rondom de praktijk van fMRI en beantwoordt de vraag: wat hebben we eigenlijk aan fMRI?

Er was eens een baron Von Munchhausen, die zichzelf aan zijn eigen haren uit een moeras trok. Bij hersenonderzoek is er wel eens de neiging geweest te werk te gaan als deze baron. Iris Sommer: ‘fMRi werd nogal eens gebruikt om open deuren in te trappen. Zoals onderzoek dat Alzheimerpatiënten in de scanner geheugentaken liet uitvoeren, om te concluderen dat er een verminderd werkgeheugen was. Het ergerlijke is dat de bevindingen op de scan in zulke studies vaak als oorzakelijk worden gezien. Onzin natuurlijk! Stel dat we met fMRI de activiteit in de beenspieren zouden meten van iemand die hardloopt, en dat vergelijken met iemand die wandelt. Je hoeft geen psychiater te zijn om te begrijpen dat de beenspieren een hogere activiteit vertonen bij de persoon die hardloopt. Als we de parallel met cognitie doortrekken, zouden we dan dus concluderen dat de wandelaar niet harder kan omdat zijn beenspieren minder actief zijn! fMRI geeft een weerspiegeling van de activiteit in de hersenen, niet meer en niet minder. Over de richting van de causaliteit vertelt het je niets.’

Foto: copyright ok. Gecheckt 24-10-2022

Zijn wij ons brein (3)?

Gisteren maakte prof. dr. Jan van Gijn de vergelijking tussen neurologisch onderzoek en satellieten. Uit de gegevens die een satelliet ons toestuurt kunnen we niet opmaken waarom een volksverhuizing plaatsvindt, net zo min als de gegevens uit neurologisch onderzoek ons kunnen vertellen waarom iemand zich op een bepaalde manier gedraagt. Vandaag is het de beurt aan filosoof dr. Thomas Müller in het online debat ‘de kettingreactie’ over lichaam en geest. In augustus vorig jaar ontving Müller een beurs van anderhalf miljoen euro om onderzoek te doen naar de vrije wil. Neuroloog Jan van Gijn stelt Müller de vraag:‘Leidt een materialistisch uitgangspunt wat betreft de hersenfunctie noodzakelijkerwijs tot determinisme, of is het juist de complexiteit van ontelbare kleine krachten die nog ruimte laat voor de vrije wil?’

‘De vraag heeft de vorm van een dilemma: óf A óf B,’ merkt Thomas Müller op. ‘Een vooronderstelling is dat er geen derde mogelijkheid C is. Volgens mij moeten A en B helderder geformuleerd worden om een antwoord te kunnen geven; en mijn antwoord is dan ‘noch, noch’.’ Maar laten we beginnen bij het begin. Wat is eigenlijk de rol van de filosofie in het hele ‘breindebat’ en dat rondom de vrije wil? Of, beter geformuleerd, wat zou de rol van de filosofie in het debat moeten zijn? Het antwoord van Müller: analyse van definities en concepten.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Zijn wij ons brein (2)?

Vandaag reageert hoogleraar Neurologie Jan van Gijn op de vraag of wij ons brein zijn. Hij is na prof. dr. Willem Koops de tweede in deze kettingreactie over lichaam en geest. Koops legde Van Gijn de vraag voor: ‘Meent u dat een natuurwetenschappelijk uitgangspunt, of beter een Cartesiaans georiënteerde methodologie voor de studie van het menselijk gedrag, zich noodzakelijkerwijs dient te oriënteren op hersenstudies? Of simpeler: denkt u dat er naast de neurologie een zinvolle plaats is voor de psychologie?’

Al ons denken en handelen vloeit voort uit activiteit van zenuwcellen in de hersenen. Daar gaat Jan van Gijn van uit. Zenuwcellen zetten zuurstof en glucose om in elektrische en chemische signalen en al die signalen samen bepalen het gedrag van een individu. Maar dit betekent niet dat bestudering van de activiteit van hersenweefsels ons kan leren hoe denken en handelen tot stand komt. Dit is vooralsnog niet mogelijk omdat hersenen simpelweg te complex zijn. Het is een praktische onmogelijkheid, geen theoretische. Voor onderzoek van gedrag is psychologie onmisbaar. ‘Eenvoudige testjes kunnen neurologen zelf leren uit te voeren, maar een volledig psychologisch functieprofiel testen en interpreteren is werk voor neuropsychologen.’ Gedrag ontstaat dankzij materie, maar kan daar niet uit worden afgeleid.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Zijn wij ons brein (1)?

Studium Generale Utrecht legde enkele wetenschappers de vraag voor in hoeverre wij ons brein zijn. De komende dagen reageren de wetenschappers op deze vraag en op elkaar in deze korte serie. Vandaag de eerste aflevering met hoogleraar ontwikkelingspychologie Willem Koops.

‘Hersenplaatjes maken is een middel om tot theorievorming over gedrag te komen en niet het middel!’ Volgens Koops is de taak van de psychologie niet zozeer om de hersenen te begrijpen, maar om gedrag te begrijpen. ‘Wij zijn in het geheel niet onze hersenen.’ Als psycholoog moet je dus alleen focussen op hersenen als dat bijdraagt aan het begrijpen van gedrag. Er bestaat de neiging de studie van hersenprocessen ‘wetenschappelijker’  te vinden dan gedragsonderzoek, vooral onder leken. Dit ‘lekenpositivisme’ waarbij men uitgaat van het idee ‘hoe verder gereduceerd hoe wetenschappelijker’, is onzin. ‘Het ergste wat een psycholoog kan doen is het lekenpositivisme overnemen en menen dat als je weet wat er in de hersenen gebeurt, dat je dan dichter bij oorzaken bent aangeland.’

En de rol van hersenscans? Koops waarschuwt: áls je al gebruik maakt van fMRI, besef dan dat er veel mis kan gaan met het interpreteren van de metingen. Dit toonde het beroemde experiment van Craig Bennett die aan een dode zalm plaatjes van geëmotioneerde mensen liet zien en interpreteerbare hersenactiviteit vond.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.