‘Licht is het beste medicijn tegen de donkere achterkamertjes’

Een groot deel van het archief van de Bijlmerramp van 1992 is onnodig lang geheim gehouden zegt het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (Acoi). De ramp met het Israëlische vrachtvliegtuig dat op 4 oktober 1992 in de Bijlmer neerstortte kostte 43 mensen het leven. Tot op de dag van vandaag bestaan er bij nabestaanden vele onzekerheden. Volgens het Acoi draagt de openbaarheidsbeperking op het archief van de Raad voor de Luchtvaart tot 2068 bij aan de geheimzinnigheid en de beeldvorming. Het vertrouwen in de overheid wordt daardoor geschaad.  Openbaarmaking van het grootste deel van het archief maakt het mogelijk dat mensen het handelen van de betrokken autoriteiten zelf kunnen beoordelen. Niet alle vragen zullen beantwoord kunnen worden, staat in het rapport Geen afgesloten hoofdstuk van het Adviescollege. Op voorhand dempt het rapport verwachtingen omtrent nieuwe informatie, bijvoorbeeld over de lading van het vliegtuig. Maar openbaarheid kan bij de nabestaanden de nog altijd sluimerende onrust wegnemen, volgens het Acoi. 'Licht is het beste medicijn tegen de donkere achterkamertjes.' De aanpak van de ramp door de overheid is niet vlekkeloos verlopen, weten we uit eerdere pogingen meer duidelijkheid te krijgen over oorzaak en gevolg van de ramp. 'Er was weinig aandacht voor de menselijke kant van de ramp, die was vooral gericht op het technische aspect.' 'Dit heeft bijgedragen aan de mystificatie van de ramp en een groeiend wantrouwen over het overheidsoptreden. Met name PvdA-Kamerlid Rob van Gijzel heeft zich na de ramp in de materie vastgebeten. In 2018 zei hij naar aanleiding van een onderzoek van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid: 'Veel betrokkenen van de Bijlmerramp hebben die gebeurtenis nog steeds niet verwerkt (…). En dat komt (…) uiteindelijk niet door het ongeval zelf, maar door hoe de overheid is omgegaan met de mensen in de Bijlmer. (…) Met louter technisch onderzoek neemt het wantrouwen van de slachtoffers (…) meestal juist toe.' Het is een leerpunt voor de overheid dat niet alleen geldt voor deze ramp. Druk opvoeren Of dat leerpunt in Haagse kringen goed begrepen wordt is de vraag. De gereserveerde reactie van veantwoordelijk minister van Infrastructuur en Waterstaat Mark Harbers geeft te denken. Het is niet zeker of hij alle adviezen van de Acoi zomaar gaat overnemen. Hij ziet knelpunten. En dan bedoelt hij niet de knelpunten van de Bijlmerslachtoffers. En daar zit precies de boodschap van het Adviescollege: denk eens vanuit de betrokken burgers bij het handhaven van regels. Vanuit deze invalshoek doet het Adviescollege in antwoord op een Kamerbreed aangenomen motie van Omtzigt en anderen uit mei 2023 een aantal praktische handreikingen. Daarvoor zijn de juridische mogelijkheden verkend en de conclusie van het college is: het kan. Maak openbaar wat zonder bezwaar nu al openbaar gemaakt kan worden, is het eerste advies. En verder: splits archieven in een openbaar en een beperkt openbaar deel. Regel een inzagerecht dat uitsluitend geldt voor betrokkenen en nabestaanden. Maak een uitgebreidere inventaris en een onderzoeksgids die mensen bij inzageverzoeken kunnen helpen. Het kan allemaal. Maar wil de overheid dit ook? Tot nu toe is openbaarheid van overheidsinformatie vooral een hoofdpijndossier waar weinig vooruitgang in zit. De motie-Omtzigt werd Kamerbreed gesteund (ook Bosma en Baudet behoren tot de ondertekenaars). Het zou goed zijn als Omtzigt al die ondertekenaars opnieuw bij elkaar zou kunnen krijgen om op basis van het rapport Geen gesloten hoofdstuk de druk op de regering op te voeren. Als hij daar nu de tijd voor kan vinden..... [overgenomen van Free Flow of Information]

Door: Foto: cdnh (cc)
Foto: Tom Jutte (cc)

Het staatshoofd en de geschiedschrijving

COLUMN - Koning Willem-Alexander laat onderzoek doen naar de rol van zijn familie, de familie Van Oranje-Nassau, in het koloniale verleden. Dat zijn familie geprofiteerd heeft van de koloniale handel is al wel duidelijk. De voorvaderen van koning Willem-Alexander behoorden tot de absolute elite van het land en hadden vooraanstaande posities in zowel de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) als de West-Indische Compagnie (WIC). In die hoedanigheid waren zij ook verantwoordelijk voor de slavenhandel. Net als de voormalige bestuurders van steden als Utrecht en Amsterdam waar eerder onderzoek de betrokkenheid bij het slavernijverleden van de stedelijke elites in beeld heeft gebracht. Na de excuses van premier Rutte vorige maand namens de staat der Nederlanden kon het koningshuis niet achterblijven.

Het onderzoek onder leiding van oud-hoogleraar Gert Oostindie (Universiteit Leiden), die eerder een boek over het koloniale verleden van het koningshuis publiceerde, roept een aantal vragen op. Ten eerste over de opdrachtgever. Waarom stuurt een privéfamilie een onderzoek dat ons staatshoofd betreft? Het Koninklijk Huis is niet zomaar een familie of een privé-onderneming. Hoe onafhankelijk is dit onderzoek als het in opdracht van het onderwerp van onderzoek zelf gebeurt? Een tweede, nog onopgeloste kwestie, betreft garanties voor de wetenschappelijke kwaliteit van het onderzoek. Het Koninklijk Huisarchief dat een belangrijke bron zal zijn voor de onderzoekers is nog steeds niet openbaar toegankelijk. Volgens Oostindie mogen ze alles publiceren wat ze vinden. Maar er moeten nog wel nadere afspraken gemaakt worden voor toetsing van de onderzoeksresultaten door andere onderzoekers.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Quote du Jour | Combating Holocaust Denial

“This is a huge resource for combating Holocaust denial. The German national authorities were never given access to the archive by the allies after the war. All of this has never seen the light of day.”

Onderzoeker Dan Plesch over het belang van de holocaust-archieven van de VN, die nu pas voor het publiek open gaan. Dat het bestrijden van holocaust-ontkenners daarvoor een argument zou zijn, is eigenlijk diep triest.

Foto: Thomas Quine (cc)

Hoe de AIVD omgaat met een eenvoudig inzageverzoek

Openheid bij de geheime dienst? Een onmogelijke zaak, dat begrijpt een ieder. Maar verantwoording achteraf over het optreden van de dienst in een afgesloten tijdperk? Over organisaties en groepen die allang niet meer bestaan of waar geen enkele dreiging meer van uitgaat? Moet daar ook nog moeilijk over worden gedaan?

In het boek ‘De BVD in de politiek‘ heb ik een poging gedaan de geschiedenis te ontrafelen van operaties die de BVD meer dan zestig jaar geleden uitvoerde om de CPN te ontregelen. Daarvoor kon ik naast vele andere bronnen ook gebruikmaken van enkele deels bewerkte archiefstukken van de AIVD. Het was voldoende om ontsporingen in beeld te brengen en te laten zien hoe belangrijk toezicht en controle zijn. Maar weten we nu alles? Niemand kan het zeggen. De inzageprocedure bij de AIVD werpt nog steeds belemmeringen op, de overdracht van archiefstukken aan het Nationaal Archief waar iedereen inzage kan krijgen, is gestokt. Het is niet duidelijk hoeveel en welke stukken inmiddels zijn vernietigd. In de jaren negentig is daar nog flink over gesteggeld in de Tweede Kamer, maar het onderwerp is geleidelijk weggezakt in de politieke prioriteitsstelling. Daarom heb ik mijn boek afgesloten met een hoofdstuk over de nog steeds voortdurende ‘geheimhoudingsreflex’ (een term van de historicus prof.dr. Hans Blom). Het volgende is een deel uit dit hoofdstuk.

Foto: Roel Wijnants (cc)

De overjarige geheimen van de BVD

VERSLAG - In de jaren vijftig van de vorige eeuw waren alle inspanningen van de geheime dienst gericht op de bestrijding van het communisme. Onderzoek daarnaar wordt nog steeds belemmerd door de ‘geheimhoudingsreflex’ van de AIVD.

Ondanks dat transparantie vrijwel elke politicus tegenwoordig in de mond bestorven ligt heeft de overheid nog steeds vele geheimen. Gevoelige dossiers blijken keer op keer extra gevoelig omdat er informatie is achtergehouden die pas na volhardend speurwerk van journalisten boven tafel komt. De geheimhouding raakt niet zelden de integriteit en reputatie van huidige diensten, diensthoofden en zittende politici. Verklaarbaar, al deugt het in de meeste gevallen niet en is het strijdig met die veelgeroemde openheid die de overheid tegenwoordig nastreeft. Als die geheimhouding echter ook gehanteerd wordt voor het overheidsbeleid van meer dan zestig jaar geleden lijkt alle redelijkheid zoek. Zoals bij de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de militaire inlichtingendienst MIVD, waar, zoals Prof. Dr. Hans Blom, emeritus hoogleraar geschiedenis, het formuleerde ‘per saldo de geheimhoudingsreflex overheerst’.

Zullen we ooit kunnen achterhalen wat de geheime dienst in het verleden ter bescherming van onze democratie allemaal heeft uitgespookt? Van de naoorlogse archieven is nog slechts een fractie overgedragen aan het Nationaal Archief, dat de taak heeft alle overheidsarchieven openbaar toegankelijk te maken. De Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten geeft burgers onder zeer strikte condities toegang tot de archieven die nog bij de AIVD en de MIVD liggen. Ze kunnen, als ze vermoeden dat de dienst gegevens over hen bewaart, een persoonlijk dossier opvragen. Historici kunnen inzage vragen in ‘bestuurlijke aangelegenheden’ van de AIVD en voorgangers. In beide gevallen zijn de resultaten van dergelijke inzageverzoeken teleurstellend. Veel gegevens worden eenvoudig geweigerd en kopieën van archiefstukken die wel worden verstrekt bevatten veel weggelakte delen.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Foto: rchappo2002 (cc)

Moskou weigert opening archief Wallenberg

ELDERS - Het is nog steeds niet duidelijk wat er met de Zweedse diplomaat Wallenberg na de oorlog in de Sovjet-Unie is gebeurd.

Nabestaanden van Wallenberg proberen al decennia lang opening van zaken te krijgen in Rusland. Vorig jaar verloren ze een rechtszaak tegen de FSB, de Russische geheime dienst. Deze week werd hun beroep afgewezen. De dienst zou de familie toegang tot de archieven weigeren met een beroep op de privacy van de nabestaanden van Wallenberg’s medegevangenen.

In de Tweede Wereldoorlog heeft de Zweedse diplomaat Raoul Wallenberg, eerste secretaris van de Zweedse ambassade in Boedapest, duizenden Hongaarse Joden gered door te voorkomen dat het grootste Jodengetto werd uitgemoord en door talrijke Joden een quasi tijdelijk paspoort te verstrekken voor het neutrale Zweden. Hij werd in januari 1945 na de bevrijding van Boedapest door het Rode Leger meegenomen naar Moskou. Daarna is niets meer van hem vernomen.

Pas in 2016 is hij door de Zweedse overheid officieel dood verklaard.

Na de beëindiging van het Sovjet-regime in 1991 is een poging gedaan de lotgevallen van Wallenberg te achterhalen door archiefonderzoek en interviews met nog levende medewerkers van de geheime dienst. Maar dat leverde onvoldoende duidelijkheid op. Sommigen geloofden zelfs dat Wallenberg nog in leven was. De onzekerheid over zijn lot werd gestimuleerd door twee elkaar tegensprekende documenten: een overlijdensakte (wegens hartfalen) van 17 juli 1947 en een rapport van zijn verhoor in de Loebjanka-gevangenis op 23 juli 1947.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Quote van de Dag: Graftombe

[qvdd]

“De crypte is geopend, de graftombes zijn geopend, het hele archief is meegenomen. Is dat proportioneel met het doel dat wordt nagestreefd? Als zou blijken uit het onderzoek dat het niet zo was, dan zullen we gerechtelijke stappen ondernemen.”

Advocaat Fernand Keuleneer van het aartsbisdom van Mechelen-Brussel laat weten de politie het vuur na aan de schenen te leggen. Men was [i]not amused[/i] dat de archieven van het bisdom in beslag werden genomen in verband met het grootschalige onderzoek naar misbruik binnen de kerk. Er zouden geheime dossiers zijn verborgen, maar daar is nog niets van gebleken.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.