door Evert Blankesteijn
Het is voor sommigen verleidelijk om de recente opmars van populistisch en fascistoïde extreemrechts in Nederland te reduceren tot losse incidenten en de zogenaamde relschoppers, hooligans en de stormtroepen van Voorpost, of de politieke bewegingen van BBB en PVV als gescheiden werelden te blijven zien. Dat is een gevaarlijke, opportunistische misvatting. Wie goed kijkt, ziet een netwerk van overlappende bewegingen en belangen, verbonden door dezelfde retoriek: wantrouwen richting instituties, verzet tegen de rechtsstaat en een steeds openlijker minachting voor democratische spelregels.
De gewelddadige rechtsextremistische intimidatie in Den Haag was daarvan een pijnlijk voorbeeld. Wat zogenaamd begon als een protest, eindigde in een orgie van geweld en het doelbewust opzoeken van de confrontatie met de politie. En niet voor niets werden het Binnenhof en het kantoor van D’66 tot doelwit gekozen. Het patroon is bekend: mobilisatie via sociale media, het verspreiden van haat tegen alles wat niet blank is, en het framen van alles wat ‘links’ of midden is als bewijs van een tirannieke overheid. Dit geweld is niet spontaan – het maakt deel uit van een strategie om vertrouwen in instituties en de democratische rechtsstaat verder te ondermijnen. Vervolgens wordt de eigen ophitsende rol ontkend. En dat wordt weer onvoldoende doorgeprikt in de media.
Dit proces voltrekt zich niet in een vacuüm. Het maakt deel uit van een internationale beweging die we kennen uit de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en andere Europese landen, waar figuren als Steve Bannon en Trumpistische volgelingen actief de polarisatie aanwakkeren. De bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 was een waarschuwing, een voorbeeld voor de aanval in Den Haag, maar ook een les: het ondenkbare kan werkelijkheid worden als instituties onvoldoende weerbaar blijken.
Wegkijken is in zo’n situatie geen neutrale keuze. Het betekent feitelijk toestaan dat de ondermijning doorgaat. Die verantwoordelijkheid ligt niet alleen bij politici of plaatselijke bestuurders. Media spelen een sleutelrol door te bepalen hoe dit fenomeen wordt geframed. Door geweld en intimidatie te bagatelliseren als ‘demonstranten’, ‘relschoppers’ of ‘hooligans’ normaliseren ze feitelijk de aanval op de democratie en verlagen ze de drempel voor herhaling.
Daarom is het cruciaal dat we deze bewegingen benoemen voor wat ze zijn: antidemocratisch, extremistisch en in de meeste gevallen ronduit fascistoïde. Alleen door dat scherp te stellen, kunnen we een adequate tegenstrategie formuleren. Die strategie kan niet uitsluitend bestaan uit ontmaskering, aanklagen en het van de grond komen van een effectieve institutionele verdediging; we hebben ook altijd een positief handelingsperspectief nodig.
Hier komt hoop in beeld. Niet als vrijblijvende emotie, maar als strategische factor. De Duitse filosoof Ernst Bloch schreef in zijn monumentale werk Das Prinzip Hoffnung dat hoop een fundamentele motor van de menselijke geschiedenis is. Het is geen passieve verwachting, maar een actieve kracht die aanzet tot handelen. Hoop stelt ons in staat te dromen over een betere toekomst en die dromen vervolgens om te zetten in concrete stappen.
Bloch benadrukt dat niets in de wereld ooit af is: mensen en samenlevingen bevinden zich altijd in een proces van ‘worden’. Dat is geen reden tot fatalisme, maar juist een uitnodiging om te handelen. Hij maakt bovendien een onderscheid tussen naïeve dagdromen – vluchtige fantasieën – en ‘concrete utopieën’: toekomstbeelden die nog niet gerealiseerd zijn, maar wel mogelijk zijn. Zulke utopieën bieden een horizon om naartoe te werken. Kunst, literatuur en maatschappelijke initiatieven kunnen die horizon zichtbaar maken.
Het antwoord op de huidige ontwrichting ligt dus niet alleen in het bestrijden van de antidemocratische, fascistoïde dreiging, maar ook in het formuleren van een vernieuwend en, als het even kan, echt aantrekkelijk perspectief waarin mensen kunnen geloven. Een toekomst waarin feiten, compassie en solidariteit winnen van complottheorieën, het fascistische gif, haat en geweld. Hoop kan op deze manier dienen als strategisch fundament onder maatschappelijke veerkracht.
Als we dat fundament serieus nemen, is het mogelijk om de rechtsstaat niet alleen te verdedigen, maar ook te vernieuwen. Om de vrijheid van meningsuiting te beschermen zonder te capituleren voor desinformatie. Om met elkaar een samenleving te bouwen waarin diversiteit en democratische waarden niet onder druk staan, maar juist als kracht worden gezien en benut.
Hoop is dan geen luxe, maar een voorwaarde. Zonder hoop verliezen we de motivatie om weerstand te bieden. Met hoop creëren we de energie om te bouwen aan een toekomst die beter is dan ons heden.
Dit artikel is overgenomen van anti-populista. Artikelen op dat blog worden geschreven als bijbaan, dus mocht je het stuk waarderen kun je dat ook financieel laten blijken via deze link.
