Eer = morele reputatie

In deze reeks van artikelen nemen we begrippen onder de loep die gebruikt worden in het discours over migranten in Nederland, en met name over eergerelateerd geweld. Die termen zijn bijna allemaal erg vaag. Dit heeft grote gevolgen die we onder ogen moeten zien.

In de eerste bijdragen over de consequenties voor hulpverlening, het werken met lijsten in plaats van onderzoek te doen, de meerdere definities, het probleem van lukraak ingevoerde nieuwe termen (zoals Schadelijke Traditionele Praktijken) en een voorstel om dezelfde eer voor iedereen te hanteren, beschreef ik welke problemen er zijn met de termen cultuur, eer, eergerelateerd geweld.

Het label ‘eergerelateerd’ komt via de lijstjes bijna uitsluitend terecht bij burgers met een niet-westerse migratie-achtergrond en heeft voor hen enorme juridische, sociale en emotionele gevolgen, waartegen ze zich nauwelijks kunnen weren.

Eer: morele reputatie

Met de lijstjes wordt de deur naar verboden willekeur in de omgang met mensen uit minderheidsgroepen ver opengezet. Ik stel daarom voor te stoppen met het gebruik van de lijstjes.

In plaats daarvan kunnen we de algemene betekenis van eer gebruiken die al gangbaar is in ons eigen taalgebruik en dat van de Verenigde Naties: bij eer gaat het altijd om morele reputatie.

Bescherming van iemands morele reputatie, – dus bescherming tegen smaad en laster is van levensbelang. Niet omdat hij of zij zich gekwetst voelt, maar omdat smaad en laster kunnen leiden tot sociale uitsluiting en afwijzing. Een goed functionerende overheid behoort haar burgers daartegen te beschermen.

Beschadiging van de eer heeft een funeste invloed op álle mensen, ongeacht hun afkomst, geslacht en leeftijd. Daarom zijn smaad en laster zo ernstig en schadelijk en zijn ze ook strafbaar.

Je hebt écht iets gedaan

Ook wanneer mensen in je omgeving horen dat je écht een dief, fraudeur, pedoseksueel, terrorist, verkrachter of prostituee bent, krijg je een moreel stigma.

Het gevolg van dat morele stigma is sociale uitsluiting: je buurvrouw draait haar hoofd af, je vriendinnen beantwoorden je telefoontjes niet, je baas stelt je voorlopig op non-actief, je wordt geroyeerd door je vereniging of je partij en door voorbijgangers in het gezicht gespuugd. En, ja, ook gaat je vrouw of je man bij je weg.
Meestal hebben dan maar weinig mensen medelijden met je.

Eerverlies is universeel

Of dit allemaal gebeurt en in welke mate hangt natuurlijk af van de ernst van wat je gedaan hebt, of je een acceptabel excuus kunt geven voor je wangedrag, of je oprecht schaamt en spijt betuigt, en wat degenen in je omgeving vinden van de actie, je excuus en je excuses.

Maar het staat vast dat dit gebeurt in alle culturen en gemeenschappen ter wereld op dezelfde manieren met dezelfde impact. En er is geen enkele aanwijzing dat mensen met bepaalde etnische of geografische achtergronden of ‘culturen’ beter bestand zijn tegen sociale uitsluiting.

Associatief stigma

Een kenmerk van een moreel stigma is dat het zich gemakkelijk uitbreidt naar anderen. Namelijk naar de leden van de groepen waartoe je behoort: je familieleden natuurlijk, maar ook vrienden, kennissen, collega’s, buren, het kaartclubje, kerkgenootschap, zwemvrienden of de bushcraftersvereniging, denk aan Jos B.

Zo’n afgeleid stigma wordt een associatief stigma genoemd. Een associatief stigma is universeel: in alle culturen ter wereld worden mensen afgerekend op het gedrag van een familielid.

Uit onderzoek van o.a. Rachel Condry in Engeland blijkt dat dergelijke groepen, vooral familieleden, in hun omgeving vaak problemen krijgen. Dikwijls worden ze via internet en op straat uitgescholden, krijgen een steen door de ruiten of een pak slaag.

Ook kleine kinderen

Ook kinderen worden van zo’n associatief stigma vaak de dupe. Metje Blaak, verdedigster van de rechten van prostituées zegt:

Ik heb meegemaakt dat kinderen de dagopvang moesten verlaten omdat hun moeder in de prostitutie zat.

De keuzes van individuen kunnen hun kinderen nog decennia lang achtervolgen. In een artikel (‘Voor altijd fout: dochters van NSB-ers’, R. van der Zee) vertelt Francien, geboren na de oorlog, hoe het SS-lidmaatschap van haar ouders haar hele leven en dat van haar broer vergald heeft. En hoe zij zich nog altijd diep schaamt.

Eerherstel

Mensen die onschuldig beschuldigd of veroordeeld zijn, strijden voor eerherstel. Eerherstel betekent herstel van iemands morele reputatie.

Als het lukt de eer te herstellen, kunnen ze door anderen opnieuw in vertrouwen worden aanvaard als vriend, potentiële echtgenoot, buurman, werknemer, collega en clublid. Eerherstel is zo belangrijk, dat er ook vaak postuum voor wordt gestreden.

Eerherstel voor onschuldige groepsleden

Maar ook de onschuldige mensen van wie een familielid in opspraak is geraakt (zoals Francien) willen eerherstel voor zichzelf.

Voor dat eerherstel moeten zij meestal publiekelijk afstand nemen van het gedrag van hun ‘slechte’ familielid – en soms ook van dat familielid zelf.

Het is dus niet raar dat de moeder van Joran van der Sloot, toen nog in voorarrest wegens moord op een jonge Peruaanse vrouw, zei dat ze haar zoon niet zou gaan opzoeken in de gevangenis in Peru ‘als blijkt dat hij schuldig is’.

Wangedrag voorkomen en geheim houden

Stel, je merkt dat een familielid, collega of clubgenoot iets van plan is waarvan je weet dat ook jóuw vrienden, kennissen, collega’s of klanten daar met afschuw op zullen reageren. Wat doe je dan? Laat je hem of haar rustig begaan? Of probeer je dat gedrag de kop in te drukken?

Veel mensen willen de sociale gevolgen voor henzelf en bijvoorbeeld hun kinderen liever niet riskeren. Zelfs als ze dat gedrag zelf niet echt verkeerd vinden. Ze nemen afstand.

En als je familielid, collega, werknemer of clubgenoot zich ernstig heeft misdragen, doe je er misschien goed aan dat geheim te houden (zoals in Het Diner van H. Koch).

Want als het door jou uitkomt, moet je je verantwoorden, niet alleen in de buitenwereld, maar ook jegens boze mede-groepsleden. Het is niet toevallig dat de meeste klokkenluiders ‘ziek’ thuiszitten. Mensen praten nu eenmaal niet graag over taboes.

Kortom, in situaties rondom de morele reputatie liggen spanningen en conflicten op de loer. En in die contexten kan zich geweld voordoen. Eergerelateerd geweld.

(Wordt vervolgd.)

Een gastbijdrage van Rob Ermers, als gastonderzoeker verbonden aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Via zijn bureau (MO Perspectief) geeft hij trainingen en doet hij onderzoek naar de multiculturele samenleving. Hij heeft met name gepubliceerd over eergerelateerd geweld. Zijn laatste publicatie is Honor Related Violence. A New Social Psychological Perspective (Routledge, London).

Met dank aan oud-advocaat Jaap Bakker.