Marcel Hulspas, auteur op Sargasso

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-02-2022

Hulspas weet het | Zullen de poesjes Turkije kunnen redden?

27 juni 2017 , 15:30 , door Marcel Hulspas

COLUMN - Met ingang van komend schooljaar zullen leerlingen op Turkse middelbare scholen niks meer horen over de evolutietheorie. Die is ‘te controversieel’, zo heeft het hoofd van de Nationale Onderwijsraad medegedeeld.

Dat besluit komt natuurlijk uit de boezem van Erdogans AK-partij. Het sluit keurig aan bij het streven van president Erdogan om een ‘vrome generatie’ te kweken. Evolutie en islam kunnen prima samen gaan, zeggen progressieve imams, dus daar ligt het probleem niet echt. Maar Darwin is wel besmet geraakt. De Gülen-beweging, die prat gaat op haar progressieve opvattingen, accepteert de evolutietheorie. En laat dat sinds een paar jaar nou juist de aartsvijand van Erdogan zijn.

Buiten die beweging heeft Darwin weinig Turkse vrienden. De evolutieleer is voor gewone (conservatieve) moslims weer zo’n voorbeeld van een westers bedenksel dat alleen maar tot ellende kan leiden, net als mensenrechten, democratie en feminisme. De maatregel is dus vooral bedoeld om de conservatieve stromingen in het land te paaien. Erdogan heeft ze namelijk ergens voor nodig.

Wie ‘Turkije’ en ‘creationisme’ zegt, zegt Adnan Oktar. Hij is momenteel een van de meest populaire tv-imams van Turkije – en een groot fan van Erdogan. Hier in het Westen is Oktar vooral bekend als de man die tien jaar geleden (onder het pseudoniem Harun Yahya) duizenden politici, scholen en hele en halve bekende persoonlijkheden aangenaam verraste door ze ongevraagd een fraai dik boek te sturen, The Atlas of Creation, waarin hij gehakt maakte van de evolutieleer. Allah, komt in het boek niet voor, vandaar dat het even duurde voordat men in de gaten had waar dit geschenk vandaan kwam. (Vele Amerikaanse creationisten hadden het boek toen al uitbundig geprezen.) De aandacht van Oktar gaat echter niet alleen uit naar creationisme, maar vooral naar seks.

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-02-2022

Hulspas weet het | Wat leerde Hitler van Wagner?

20 juni 2017 , 15:30 , door Marcel Hulspas

COLUMN - Wie zullen we de schuld geven voor Hitlers racisme en antisemitisme? In de afgelopen halve eeuw zijn verschillende potentiële daders aangewezen. Hitler zélf suggereerde in Mein Kampf dat hij al vóór de Eerste Wereldoorlog ‘inzag’ dat de joden de bron waren van alle kwaad, met als gevolg dat latere auteurs op zoek gingen in Wenen, bij de beruchte burgemeester Karl Lueger (die de verkiezingen won dankzij een antisemitisch programma maar eenmaal aan de macht geen enkele antisemitische maatregel nam), of bij Weense randfiguren als Jörg Lanz von Liebenfels.

Maar het is inmiddels duidelijk dat Hitlers antisemitisme pas ná de Eerste Wereldoorlog ontstond. Mein Kampf geeft (dus) geen inzicht in zijn bronnen, en ook een analyse van de tekst biedt geen helderheid. Hitler las alles wat los en vast zat, of zoals Ewoud Kieft in Het verboden boek schrijft (zie hier mijn eerdere recensie) (p. 139):

Met lezen bedoelde Hitler grasduinen, het doorbladeren van een boek totdat je iets vindt wat je wereldbeeld bevestigt. (…) Hij verzamelde wat hem te pas kwam, rukte het uit zijn verband en legde het in het mozaïek van zijn wereldbeeld. (…) Van iemand die welbewust zijn intellectuele bronnen aanpast om zijn eigen standpunten te bevestigen, val moeilijk te zeggen wat nu werkelijk zijn denken heeft beïnvloed.

Foto: Hendrick Avercamp, Public domain, via Wikimedia Commons copyright ok. Gecheckt 20-09-2022

Philipp Blom, ratio en democratie

19 juni 2017 , 11:00 , door Marcel Hulspas

OPINIE - Nood maakt vindingrijk: dat is in een notendop de samenvatting van Philipp Bloms nieuwste boek, De opstand van de natuur. Volgens Blom zorgde de Kleine IJstijd van 1570-1685 voor een transformatie van de wereldeconomie. De koude zorgde ervoor dat in China de Ming-dynastie ineenstortte, terwijl bijvoorbeeld in Europa de Lage Landen gedwongen werden om zich op de handel te storten. En u weet wat daarna gebeurde.

Volgens Philipp Blom zitten we nu in een vergelijkbare overgangsfase, waarbij veranderingen en onzekerheid grote spanningen veroorzaken. Europa moet veranderen, welvaart inleveren, en dat willen we niet. Althans velen willen dat niet, aldus Blom in een interview in het NRC Handelsblad van 17 juni:

Wij Europeanen zijn de slachtoffers geworden van ons eigen succes. Nu krijgen we de backlash. Met populisten, die mensen manipuleren met slogans, samenzweringstheorieën en religieuze wereldbeelden. Zij maken dankbaar gebruik van de ineenstorting van sociaal gezag.

Het populisme boezemt hem duidelijk angst in. Blom vertelt dat hij bezig is met een boek waarin hij de mens beschrijft als ‘tribale aapjes’:

Hoe angstiger de aapjes worden, hoe kleiner ze de stam willen hebben. Daar spelen de populisten gretig op in.

En als antwoord op de vraag of het populisme niet al op zijn retour is:

Foto: copyright ok. Gecheckt 23-11-2022

De wereld van Mein Kampf

14 juni 2017 , 08:00 , door Marcel Hulspas

RECENSIE - Twee dingen vielen Ewoud Kieft op, nadat hij de Duitse recensies van Mein Kampf verzameld en gelezen had. Ten eerste dat het boek aanvankelijk door de ‘democratische kranten’ genegeerd werd. Hij interpreteert dat als een teken van minachting. Dat boek van Hitler deed er niet toe, want die hele völkische beweging lag immers op zijn gat. Het was een verzameling schreeuwers, meer niet.

Toen de conservatieve Deutsche Zeitung een slechte recensie afdrukte (de krant vond Hitler zelfingenomen en ‘onverdraaglijk opdringerig’) publiceerden dezelfde kranten ineens lange stukken over het boek waarin ze honend de kritiek van de Deutsche Zeitung citeerden – om nog maar eens te benadrukken dat het daar op rechts nooit wat zou worden. ‘De verleiding,’ aldus Kieft, ‘om de völkische politiek te beschouwen als een beweging die zichzelf zou vernietigen, bleek eens te meer hardnekkig.’

Maar er viel hem al lezend nóg iets op (blz. 197):

De woorden “jood” of “antisemitisme” kwamen in de meeste besprekingen van Mein Kampf niet of nauwelijks voor.

Antisemitische bladen stonden er hooguit zijdelings bij stil en

de gevestigde liberale en socialistische kranten gingen in hun eerste recensies al helemaal niet op Hitlers antisemitisme in.

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-02-2022

Hulspas weet het | Wetenschap kan leren van topsport

13 juni 2017 , 15:30 , door Marcel Hulspas

COLUMN - Sinds zestien jaar kennen we in het Nederlands universitair onderwijs de bachelor-master structuur. Een systeem gebaseerd op de Bijbelse spreuk: velen zijn geroepen, maar slechts weinigen uitverkoren.

De bachelor, ooit met mooie beloften gelanceerd (want heel Europa moest zo hoog mogelijk worden opgeleid) wordt tegenwoordig gebruikt om zoveel mogelijk middelbare scholieren op te zuigen en een begin te geven van academische vorming – om ze vervolgens op de arbeidsmarkt te lozen. Pogingen om diezelfde markt te betrekken bij de bachelor komen nauwelijks van de grond, want de universiteit is eigenlijk niet geïnteresseerd in deze klasjes. De master, daar draait het om. Dat is het enige waar men aandacht voor heeft. Die tweede fase moet immers de wetenschappers opleveren die veel artikelen schrijven en zo de universiteit de credits opleveren om hoog in de internationale ranglijstjes te komen – waarmee dan weer eer en prestige kan worden vergaard.

So far, so good.

De vraag is hoe je de beste masterstudenten selecteert. De studenten uiteindelijk die de meeste artikelen zullen schrijven. In navolging van de zo bewonderde Angelsaksische voorbeelden proberen universiteiten daarvoor objectieve criteria te ontwikkelen. In de VS moeten kandidaten een motivatiebrief inleveren, is er uiteraard een indringend gesprek, en verder worden ze ‘objectief’ beoordeeld op basis van waar je je bachelor hebt gedaan, en je GPA en GRE scores. De eerste score is een gemiddelde van behaalde cijfers; de tweede staat voor verbale vaardigheid (altijd handig als je veel moet produceren). Maar worden de selectiecommissies daar écht wijzer van?

Foto: thierry ehrmann (cc)

Hoe de parapsychologie de nek werd om gedraaid

10 juni 2017 , 11:30 , door Marcel Hulspas

RECENSIE - ‘We hebben gewoon geen zin meer in gedonder.’ Aldus decaan Wim Koops van de Utrechtse faculteit Sociale wetenschappen in 2009. Nu zijn faculteiten vanouds broedplaatsen van geroddel, afgunst en kinnesinne – kortom van gedonder, maar waar Koops niets meer mee te maken wilde hebben, was de bijzondere leerstoel voor parapsychologie. Die had een halve eeuw lang alleen maar gedonder gegeven. De vraag is alleen wie daarvoor verantwoordelijk mag worden gehouden.

In ‘Wetenschap van gene zijde’ (de handelsuitgave van haar proefschrift van vorig jaar – een merkwaardige titel overigens) beschrijft Ingrid Kloosterman de geschiedenis van de Nederlandse parapsychologie. Althans, dat is de ondertitel van de handelseditie.

Volgens de inleiding gaat het echter vooral om de vraag ‘hoe we de ontwikkelingsgang van de Nederlandse parapsychologie kunnen begrijpen in relatie tot de ontwikkelingen in de gehele academische psychologie.’ En inderdaad speelt de relatie tussen die twee in het boek de hoofdrol. Maatschappelijke ontwikkelingen worden summier aangestipt; het parapsychologisch onderzoek wordt keurig vermeld maar komt er in wezen bekaaid van af. Lezers op zoek naar spectaculaire verhalen komen dan ook bedrogen uit. In plaats daarvan is er veel aandacht voor de voortdurende strijd rond die ene Utrechtse leerstoel; het ‘gedonder’ van Koops.

Foto: copyright ok. Gecheckt 06-11-2022

Verpulverd door het Moederland

6 juni 2017 , 15:30 , door Marcel Hulspas

RECENSIE - De nazi’s hadden het waarschijnlijk van de Russen. Ruim voordat boven de poort van Auschwitz het motto ‘Arbeit macht frei’ verrees, prijkte er boven de poort van het klooster op het grootste van de Solovetsky-eilanden de kreet: ‘Met een ijzeren vuist zullen we de mensheid naar het geluk leiden’.

En dat van die vuist, dat hebben de gevangen geweten. Van de ruim honderdduizend Russen die naar deze eilanden in het barre noorden werden verbannen (het was het eerste concentratiekamp van de Goelag), kwam de helft om door dwangarbeid, honger, kou, ziekte en executies uiteraard. Een favoriete straf gedurende de zomermaanden, zo lezen we in Alles voor het Moederland, was dat een gevangene naakt buiten moest staan, ten prooi aan de ontelbare muggen. Wie bewoog, werd doodgeschoten.

Michel Krielaars brengt een bezoek aan de eilanden en aan het kleine museum in het klooster. Maar eigenlijk is hij op zoek naar Maxim Gorki. De revolutionaire schrijver was in 1921 heel verstandig naar Italië vertrokken, waarvandaan hij zijn oude vriend Lenin boze brieven schreef over het verval van de revolutie. Maar plots, in 1928, besloot hij huiswaarts te keren. Een buitenkansje voor het regime, dat druk bezig was met het uitroeien van de ‘koelakken’. Gorki werd in de watten gelegd en ontpopte zich tot de trouwe verdediger van de Sovjet-Unie, en de middle man die voor iedereen een goed woordje kon doen bij de onbereikbare leider Stalin.

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-02-2022

Hulspas weet het | De ruimte is van ons!

30 mei 2017 , 15:30 , door Marcel Hulspas

COLUMN - Ooit van het ruimtevaarttijdperk gehoord? Mooi, dan mag u dat nu weer vergeten. Dat handjevol bemande vluchten van de afgelopen halve eeuw, onderdeel van de Koude Oorlog, stelde namelijk niks voor. Het ware ruimtevaarttijdperk begint pas nu. Waar ooit twee regeringen met geld smeten, zijn het nu honderden ondernemers die massaal de ruimte bestormen.

Afgelopen week lanceerde het bedrijfje Rocket Lab met succes een goedkope mini-raket tot (en dat is het interessante stukje nieuws) op grote, commerciële hoogte. En er zullen nog vele bedrijven volgen. Niet alleen lanceren, ook het bouwen van satellieten wordt steeds goedkoper. Mocht u nog wat centen hebben liggen, investeer dan in space industries. Iedere organisatie en elk bedrijf wil straks zijn eigen communicatie- en detectienetwerken in de ruimte hebben. Milieu, klimaat, landbouw, justitie, bosbouw, verkeer, mensenrechten, surveillance – je kunt het zo gek niet bedenken of satellietbeelden zullen een grote bijdrage gaan leveren.

Ruimteverkeersregels zijn er niet. Het is een kwestie van gaan-met-die-banaan. Onderhoudskosten zijn er ook niet, want die commerciële bedrijven brengen die satellieten tot bescheiden hoogten, tot daar waar de atmosfeer uiterst ijl is maar altijd nog dik genoeg om je satelliet na een aantal jaren zodanig af te remmen dat-ie weer op aarde terugvalt. Ergens. Wellicht op iemands huis. Maar geen zorgen: gelukkig zijn daar ook geen internationale afspraken over gemaakt.

Foto: Luigi Torreggiani (cc)

Doorvragen bij de imam

29 mei 2017 , 11:00 , door Marcel Hulspas

OPINIE - Vraag en antwoord over de achtergrond van een bloedige aanslag.

Het was het gebruikelijke gesprekje, in de uitzending van Nieuwsuur van 25 mei. Een toneelstukje zoals dat vaker wordt opgevoerd in de nasleep van een bloedige aanslag. De journalist (in dit geval Tim de Wit) gaat langs bij de imam en vraagt hem of dat geweld nou onderdeel uitmaakt van ‘de islam’. Natuurlijk niet, zegt de imam. Zoiets heeft niets met de islam te maken. Maar de daders (probeert de journalist) beroepen zich wél op de islam. Ze zijn misleid, vertelt de imam. Einde gesprekje. Daarna was Tim nog even aanwezig bij de Koranles. We zagen dezelfde imam omringd door brave kindertjes. Hij leest een Koranvers voor. Een van de kindertjes probeert zijn klanken na te doen. Dat lukt niet echt.

En zo is iedereen tevreden. De journalist heeft de quote waarvoor hij kwam: die bloedige aanslag heeft ‘dus’ niks met ‘de islam’ te maken. En de imam kreeg de kans zichzelf én de islam te distantiëren van dergelijke gruweldaden. De journalist zou niet weten wat hij verder moet vragen. Hij heeft geen verstand van de islam. Hij gaat er stilzwijgend van uit dat ‘de islam’ een helder en monolithisch stelsel van leefregels is. Dus als die imam zegt dat terreuraanslagen niet-islamitisch zijn, is voor hem de kous af. De imam heeft op zijn beurt geen behoefte om in te gaan op de claim van de daders dat ze handelen uit naam van de islam. Dat zou betekenen dat hij moet ingaan op de diepe verdeeldheid binnen de islam en de islamitische gemeenschap. Zoiets zou hem in eigen kring niet in dank worden afgenomen. Je hangt je vuile was niet buiten, en al helemaal niet voor een televisiecamera. Dus zegt hij simpelweg dat ze ‘misleid’ zijn. Maar is dat het hele verhaal? Wellicht dat een journalist de volgende keer eens kan doorvragen, zodat de kijkers een wat genuanceerder beeld krijgen van hoe er in de islamitische wereld hierover wordt gedacht. Er zijn wel wat interessante vragen te bedenken.

Het tijdperk van de woede

25 mei 2017 , 11:00 , door Marcel Hulspas

RECENSIE - Overal heerst paniek, zo lezen we op blz. 18 van Tijd van woede. En de auteur, Pankaj Mishra, meent het nog ook. De hele wereld verkeert volgens hem in een staat van paniek. Niemand weet nog waar het naar toe gaat met de aarde. We worden belaagd door kapitalisten, demagogen, terroristen en ga zo maar door, en we zijn onze grip op de toekomst volledig kwijt.

Het enige dat we gemeenschappelijk hebben, is de woede. Van blanke Amerikanen tot moslims, tot Indiase massa’s – iedereen is woedend.

En de oorzaak hiervan is… het kapitalisme. Na gedurende een eeuw het Westen te hebben geteisterd, begon het kapitalisme zo omstreeks 1900 met het ondergraven van het ‘niet-westen’. Wat zich daar heeft afgespeeld, is in wezen een herhaling van de Europese geschiedenis. Het kapitalisme met zijn corruptie en zijn ‘stuitende ongelijkheid’ leidde in Europa tot de opkomst van Hitler en Mussolini; inmiddels leidt het nieuwe kapitalisme (neoliberalisme en globalisering) tot de opkomst van nieuwe demagogen. Erdogan, Marine Le Pen, Modi, Trump, ze putten (p. 17) ‘uit dezelfde borrelende reservoirs van cynisme, verveling en onvrede.’

Dit is zo’n beetje de samenvatting van Tijd van woede. Waar dit alles toe zal leiden, weet de auteur ook niet. Aan het slot van zijn epiloog (p. 301) wijst hij nog maar eens op de grote kloof tussen ‘een elite die de rijpe vruchten van de moderniteit plukt’ en ‘de ontwortelde massa’ die ’terugslaat met cultureel chauvinisme, populisme en rancuneuze wreedheid’. De groeiende tegenstellingen, zo luiden de laatste zin van dit boek

Hulspas weet het | Niets doen is het beste

23 mei 2017 , 15:30 , door Marcel Hulspas

COLUMN - En Pangloss zei wel eens tegen Candide: ‘Alles hangt met alles samen, in de best mogelijke wereld. Want als jij niet uit een fraai kasteel was verdreven, met een trap in je rug, vanwege je liefde voor de jongedame Cunegonde; en als je niet naar de Inquisitie was gestuurd; als je Amerika niet te voet was overgestoken en als je de baron niet een flinke klap met een zwaard had uitgedeeld, en als je alle schapen uit het goede land Eldorado niet had verloren, dan zou je hier nu niet zitten, smullend van ingemaakte citroenen en pistachenootjes.’

‘Dat mag allemaal zo zijn,’ antwoordde Candide, ‘maar nu moeten we weer in de tuin gaan werken.’

Het is het beroemde slot van Voltaire’s Candide. Na alle doorstane rampen en tegenslagen was het rotsvaste geloof van doctor Pangloss (een parodie op de filosoof Leibniz) dat hij en Candide in de best mogelijke wereld leefden, nog steeds ongeschonden. Candide daarentegen had geleerd dat het leven chaos is, onbeheersbaar, en dat je je maar beter nergens mee kunt bemoeien en gewoon je eigen stukje grond moet bewerken.

Pangloss en Candide. Ik moet vaak aan ze denken, met name als het gaat om onderzoek naar ouderdomsziekten.

Hulspas weet het | Het kneedsel mens

16 mei 2017 , 15:30 , door Marcel Hulspas

COLUMN - Dat was even schrikken. Homo naledi, die kleine, ranke Zuid-Afrikaanse dondersteen, dat minimensje dat zo sterk op een aap lijkt, is maar 300- tot 200.000 jaar oud. Dat wil zeggen dat hij een tijdgenoot van de eerste Homo sapiens, die rond die tijd in Afrika is ontstaan. Primitief en modern leefden als buren naast elkaar. Of kunnen we die begrippen dan maar beter vergeten?

De eerste vondsten van H. naledi zijn al twee jaar oud, maar toen konden de ontdekkers geen datering erbij leveren. De nieuwe, spectaculaire vondsten (waaronder een half compleet mannelijk skelet) boden die mogelijkheid wel. En terwijl iedereen gokte op een ouderdom van rond de een miljoen jaar, bleek dat dus veel jonger te zijn. En volgens de onderzoekers zijn de nu gevonden skeletten bewust heel diep in grotten opgeborgen. De kleine dondersteen was dus wellicht een ‘ietsist’.

Naledi heeft ‘moderne’ gewrichten (handen, pols voeten) maar de verder vooral primitieve trekken van het skelet duiden erop dat naledi teruggaat op de eerste Homo-soort, erectus, die dateert van rond de twee miljoen jaar geleden. De schedelinhoud is passend bescheiden. En aangezien paleoantropologen niet bereid zijn om te geloven dat het Homo-brein in de loop van honderdduizenden jaren kan krimpen (meer is toch beter?) kan naledi geen ‘gekrompen’ zijtak zijn van een Homo met een groter brein, maar moet zij zich al die tijd staande hebben gehouden met haar kleine breintje, te midden van Homo-varianten die ondertussen steeds grotere breinen ontwikkelden. Wat al even onlogisch klinkt. Natuurlijk had je in die tijd ook Homo floresiensis, de mini-mens van het eiland Flores, maar die zat veilig op een eiland.