COLUMN - Dat was even schrikken. Homo naledi, die kleine, ranke Zuid-Afrikaanse dondersteen, dat minimensje dat zo sterk op een aap lijkt, is maar 300- tot 200.000 jaar oud. Dat wil zeggen dat hij een tijdgenoot van de eerste Homo sapiens, die rond die tijd in Afrika is ontstaan. Primitief en modern leefden als buren naast elkaar. Of kunnen we die begrippen dan maar beter vergeten?
De eerste vondsten van H. naledi zijn al twee jaar oud, maar toen konden de ontdekkers geen datering erbij leveren. De nieuwe, spectaculaire vondsten (waaronder een half compleet mannelijk skelet) boden die mogelijkheid wel. En terwijl iedereen gokte op een ouderdom van rond de een miljoen jaar, bleek dat dus veel jonger te zijn. En volgens de onderzoekers zijn de nu gevonden skeletten bewust heel diep in grotten opgeborgen. De kleine dondersteen was dus wellicht een ‘ietsist’.
Naledi heeft ‘moderne’ gewrichten (handen, pols voeten) maar de verder vooral primitieve trekken van het skelet duiden erop dat naledi teruggaat op de eerste Homo-soort, erectus, die dateert van rond de twee miljoen jaar geleden. De schedelinhoud is passend bescheiden. En aangezien paleoantropologen niet bereid zijn om te geloven dat het Homo-brein in de loop van honderdduizenden jaren kan krimpen (meer is toch beter?) kan naledi geen ‘gekrompen’ zijtak zijn van een Homo met een groter brein, maar moet zij zich al die tijd staande hebben gehouden met haar kleine breintje, te midden van Homo-varianten die ondertussen steeds grotere breinen ontwikkelden. Wat al even onlogisch klinkt. Natuurlijk had je in die tijd ook Homo floresiensis, de mini-mens van het eiland Flores, maar die zat veilig op een eiland.
In wat voor wereld leefde naledi, 200.000 jaar geleden? Twee grootbreinige Homo-soorten waren al in Afrika ontstaan en hadden het continent al verlaten: Home erectus (ook wel heidelbergensis) en H. neandertalensis. De eerste leefde toen in Azië, de tweede bloeide op in Europa. Op dat moment ontstond in Afrika een nieuwe Homo-soort met een nóg groter brein: sapiens. Die zou ook vertrekken en beide voorlopers uiteindelijk verdringen.
Hoe is die sapiens ontstaan? Dat is de grote vraag. De Afrikaanse Homo-familie was behoorlijk ingewikkeld. Met enig geweld kun je de schedels wel in een schema persen, maar zoals Chris Stringer schrijft in zijn boek Overlevers (2012):
De Afrikaanse fossielen vertonen onderling meer vormvariatie dan elk andere andere vergelijkbare groep fossielen in het hele onderzoek, ongeacht of dat moderne mensen, Neanderthalers, heidenbergensis of erectus betreft.
En hij vervolgt met de vraag: ‘zou dit ons iets belangrijks zeggen over de ontwikkeling van de moderne mens in Afrika?’
De vondst van naledi plaatst dit vraagstuk in een nog scherper licht. Tot aan het ontstaan van Homo sapiens werd Afrika bewoond door meerdere soorten van het geslacht Homo. Het soortbegrip moeten we daarbij niet te strikt nemen, we weten dat neandertalenis en sapiens genen uitwisselden.
Die soorten vertoonden een brede variatie aan fysieke kenmerken, van ‘primitief’ tot ‘modern’. Elk aangepast aan zijn eigen niche. Een klein brein betekende dus niet dat men ten dode was opgeschreven, en omgekeerd betekende een groter brein niet noodzakelijk dat men het continent kon ‘veroveren’.
Dat betekent dat er tot omstreeks 200.000 jaar geleden nog genetische uitwisseling heeft kunnen plaatsvinden tussen de diverse soorten. Het klassieke verdringingsverhaal, en de klassieke ‘evolutielijn’ erectus–neandertalensis–sapiens, kunnen in de prullenbak. Sapiens is een genetische mix waaraan ook ‘primitieve’ kleine mensensoorten zoals naledi een bijdrage hebben geleverd. De evolutionaire snelweg waar we ooit in geloofden, die mooie rechte we van ‘primitief’ naar ‘ons’, was in feite een doolhof. We zijn een mix van oud en nieuw. Met een groot hoofd, dat wel.
Eigenlijk past dat beeld beter bij ons dan het oude.
Reacties (8)
Ja, dat ‘wat is de mens’ is al net zo’n mooi onderwerp als wat is beschaving en hoe gaat dat met opvolging en erflating van beschavingen zoals onlangs in een draadje naar boven kwam. Misschien zijn ze zelfs wel gerelateerd.
Ik kan wel leven met We zijn een mix van oud en nieuw. Ik schreef ooit (beetje off topic maar ook wel aardig ivm de nieuwe Franse president en Europa):
Als we leren leven met die meerdimensionale, pluriforme mens wordt het leven ineens anders, leuker, aangenamer. Denk ik dan.
“Sapiens is een genetische mix waaraan ook ‘primitieve’ kleine mensensoorten zoals naledi een bijdrage hebben geleverd.”
Dat stukje is bij mijn weten nog niet aangetoond. Dat er driftig tussen soorten* is gesekst waar het Erectus, Heidelbergensis, Neanderthaler, Denisovan en Sapiens betreft, maakt nog niet dat zomaar elke homovariant heeft bijgedragen aan Sapiens. En zelfs de soorten die ik noem hebben slechts voor subpopulaties van Sapiens bijdrages geleverd (Denisovan voor Zuid-Oost Azië, Neanderthal voor Europa), hetgeen overigens wel een beetje wijst op een zekere veroveringstocht van Sapiens, want zoals Sapiens dat pleegt te doen, worden de vrouwen van de veroverde stammen graag aan de populatie toegevoegd.
*Een beetje consequent bioloog zou moeten spreken van ondersoorten, want vruchtbare nakomelingen.
Hum..tsja. Waarom kunnen diverse theorieën niet naast elkaar bestaan? Van Sapiens is ook een dwergvariant bekend, de Floresmens. Maar een wetenschapper zou geen wetenschapper zijn als men daar over niet zou twisten of het wel een Sapiens is.
Als leek zijnde weet ik dat van -bijvoorbeeld- de mammoet ook dwergvarianten bekend zijn.
Naledi is net ontdekt en tot grote schrik heeft hij in de ‘moderne’ tijd geleefd en had hij begrafenisrituelen. (naar men aan neemt)
Het geheel van de menselijke geschiedenis brengt ons naar het centrale punt, waar onderscheid de mens zich van een dier? Waar waren ‘we’ dier en waar werd de symbolische Adam geboren? Oké, Neandertalensis is geaccepteerd als ons achterlijke neefje/nichtje wiens genen via verdunning bij ons zijn binnen gedrongen. (met dank aan Baudet)
Een blik op de dierenwereld leert dat af gaan op wat gevonden resten nog niet zo eenvoudig is. Zou een bioloog in het jaar 1.000.000 een chihuahua en een bouvier als één diersoort herkennen? En wat is precies het verschil tussen paard, ezel en zebra? Ja, ze kunnen geen vruchtbare nakomelingen leveren zoals @2 terecht opmerkt. Maar weten wij veel wat voor nakomelingen de diverse mensensoorten hebben voortgebracht? In het proces van zelf-domesticatie kunnen we vele zijwegen bewandeld hebben. (binnen 100 jaar kan je heel wat fokken) Verder staren we ons veel te blind op herseninhoud.
@3: ” Van Sapiens is ook een dwergvariant bekend, de Floresmens. Maar een wetenschapper zou geen wetenschapper zijn als men daar over niet zou twisten of het wel een Sapiens is.”
Dat staat dan ook allesbehalve vast. Zover ik weet zijn op grond van de anatomie Australopithecus en Homo erectus meer geaccepteerde kandidaten als voorvader. Vooralsnog is er van de Homo floresiensis nog geen DNA geïsoleerd, dat voor uitsluitsel kan zorgen (het schijnt dat ze in Indonesië erg onvoorzichtig met de resten omspringen).
“Maar weten wij veel wat voor nakomelingen de diverse mensensoorten hebben voortgebracht?”
Voor zover ze overleefd hebben, of we er nog resten van terug hebben gevonden, weten we dat vrij precies. Het is niet voor niets dat we weten dat Neanderthaler en Europese Sapiens nakomelingen hebben gekregen, dat is nog in ons DNA terug te vinden, net zoals je de gezamenlijke afstamming van chihuahua en bouvier op die manier kan vaststellen.
Dàt zal het zijn! Een restje neanderthalerbrein dat verdringing door nieuwe migrantengolven vreest. “It all happened before…”
@5: Dat stukje van Hulspas is ook niet helemaal correct. Gemiddeld was het Neanderthalbrein groter dan dat van de Sapiens (al is er een ruime overlap).
@Hulspas: “Home erectus (ook wel heidelbergensis)” . Ik dacht geleerd te hebben dat Homo heidelbergensis zeer nauw verwant is aan Homo neanderthalensis en niet zo zeer aan Homo erectus.
Ook bestaat “het” soortbegrip niet (zowel @Hulspas en @Bismarck). Het is net zoiets als “de” islam. Er is geen enkel geaccepteerd soortbegrip dat op (bijna) alle organismen van toepassing is. Een veel gebruikt soortbegrip is het biologische soortbegrip van Ernst Mayr. Onderdeel daarvan is dat exemplaren levensvatbare nakomelingen kunnen maken onder natuurlijke omstandigheden. Maar het aantal evolutionaire biologen die dat soort zaken daadwerkelijk test (en kan testen) is verwaarloosbaar, ze nemen het gewoon aan. Om maar te zwijgen over groepen die veelvuldig hybridiseren (planten!) of zich ongeslachtelijk voortplanten (het overgrote merendeel van de levende wereld).
Nog een laatste puntje @Hulspas: Je haalt Chris Stringer aan die in 2012 verwees naar de enorme variatie van de paar Afrikaanse fossiele mensen die er zijn. Sindsdien is een vergelijkbare extreem grote variatie in de populatie van prachtige hominiden uit Georgie gevonden waar nu ook veel debat over is. Niets iets speciaals voor wat betreft Afrika.
Neemt dit alles niet weg dat Homo naledi een totale verrassing is, en dat elke nieuwe ontdekking alleen nog maar meer verrassingen blijkt te bieden. Al met al erg gaaf. (met excuses voor het ontbreken van italics in de soortnamen)
@0:
Primitief is niet bepaald het tegenovergestelde van modern.
(Geavanceerd en ouderwets)
(Primitief en modern)
Ik snap het stuk dan ook niet helemaal.