Philipp Blom, ratio en democratie

Foto: Hendrick Avercamp, Public domain, via Wikimedia Commons copyright ok. Gecheckt 20-09-2022

OPINIE - Nood maakt vindingrijk: dat is in een notendop de samenvatting van Philipp Bloms nieuwste boek, De opstand van de natuur. Volgens Blom zorgde de Kleine IJstijd van 1570-1685 voor een transformatie van de wereldeconomie. De koude zorgde ervoor dat in China de Ming-dynastie ineenstortte, terwijl bijvoorbeeld in Europa de Lage Landen gedwongen werden om zich op de handel te storten. En u weet wat daarna gebeurde.

Volgens Philipp Blom zitten we nu in een vergelijkbare overgangsfase, waarbij veranderingen en onzekerheid grote spanningen veroorzaken. Europa moet veranderen, welvaart inleveren, en dat willen we niet. Althans velen willen dat niet, aldus Blom in een interview in het NRC Handelsblad van 17 juni:

Wij Europeanen zijn de slachtoffers geworden van ons eigen succes. Nu krijgen we de backlash. Met populisten, die mensen manipuleren met slogans, samenzweringstheorieën en religieuze wereldbeelden. Zij maken dankbaar gebruik van de ineenstorting van sociaal gezag.

Het populisme boezemt hem duidelijk angst in. Blom vertelt dat hij bezig is met een boek waarin hij de mens beschrijft als ‘tribale aapjes’:

Hoe angstiger de aapjes worden, hoe kleiner ze de stam willen hebben. Daar spelen de populisten gretig op in.

En als antwoord op de vraag of het populisme niet al op zijn retour is:

Nee. Dit zijn ups en downs, momentopnames. De zoektocht van de aapjes is nog in volle gang.

Even verderop in het interview beschrijft hij de omgeving (in Wenen) waarin hij woont:

We hebben hooguit één generatie. En de elite heeft grote moeite andere burgers te overtuigen dat hervormingen nodig zijn. (…) Ik ben een poosje geleden naar een volkswijk verhuisd. Mensen denken hier compleet anders dan in mijn oude wijk. Ik had niet geacht dat het verschil zo groot zou zijn. Ik dacht altijd van mezelf dat ik niet in een ivoren toren leefde. Nou, nu weet ik: het is wel zo. U en ik behoren maar tot een klein groepje. [gevraagd naar het verschil met buurtgenoten:] Wij zijn allemaal even intelligent. Maar informeren ons via andere kanalen en maken andere keuzes. Ik probeer rationeel te denken, zij veel minder. Dat baart me zorgen. Ratio is ontzettend belangrijk in een democratie.

Waarna het interview verder gaat over Macron, Trump en leiderschap.

Misschien komt het door zijn eerdere belangstelling voor de jaren 1900-1930, met boeken als De duizelingwekkende jaren en Alleen de wolken, boeken die spelen in de tijd van het opkomende fascisme, maar het is duidelijk dat Blom diep verontrust is door de opkomst van ‘het populisme’. Hij weet er geen raad mee. Enerzijds maakt hij relativerende opmerkingen (‘Ik leefde in een ivoren toren’, ‘we zijn allemaal even intelligent’), maar anderzijds komt hij met buitengewoon neerbuigende verklaringen als zou het populisme een uiting zijn van aapachtig gedrag en van een onwil om rationeel te denken.

De populist, dat is bij hem de totale ander. Een dom dier. En ze zijn met velen. De interviewer en hijzelf, ‘u en ik’,  behoren tot ‘een kleine groep’. Waarschijnlijk is dat dezelfde groep als ‘de elite’ die ‘andere burgers’ moet overtuigen van de noodzaak van hervormingen. Kortom, de neerbuigendheid druipt er van af. Fear and loathing in 2017.

Laten we bij het slot beginnen. Ratio is natuurlijk helemaal niet belangrijk in een democratie. Democratie draait om morele keuzes, niet om het gezamenlijk ‘rationeel’ besluiten wat er moet gebeuren maar over het in balans houden van tegengestelde opvattingen. Het is een systeem gebaseerd op de erkenning dat groepen met deelbelangen binnen de samenleving het nooit (rationeel) eens zullen worden.

Natuurlijk denkt ieder voor zich (net als Blom) dat hij vreselijk rationeel bezig is, dat zijn visie en standpunten volkomen ‘logisch’ zijn. Elk groep heeft zijn logisch sluitende paradigma, zijn discours, zijn Weltanschauung. De ene groep zal daarbij graag gebruik maken van ‘wetenschappelijke’ of ‘rationele’ argumenten, de ander heeft daar minder mee. Maar dat is geen kwaliteitsverschil, dat is een kwestie van smaak, of een vorm van dikdoenerij. Of beter gezegd, dat soort kwaliteit is irrelevant.

Wetenschap, kennis en ga zo maar door zijn in de politieke strijd om de macht slechts window dressing. De wezenlijke vragen zijn immers morele vragen: wat voor samenleving willen we opbouwen? De keuze tussen liberalisme en socialisme (om maar een voorbeeld te noemen) is geen economisch vraagstuk maar een kwestie van morele keuzes. Het enige dat de democratie doet, is de middelen en methoden aandragen (vrijheden, verkiezingen, de trias politica) die ervoor zorgen dat de politieke macht in evenredige mate (maar nooit volledig) toevalt aan de groep, beweging, partij die de verkiezingen wint.

Blom claimt daarbij dat zijn wereldbeeld rationeler zou zijn dan dat van de populisten. Hij probeert rationeel na te denken en zij doen dat veel minder, zegt hij. Populisten zijn atavistisch reagerende apen die de stam zo klein mogelijk willen houden (lees: buitenlanders weren). Maar ik kan in de huidige dominante stromingen (liberalisme, kapitalisme, globalisering) weinig ratio ontdekken. Het klassieke liberalisme is een wankele balans tussen mooie woorden over persoonlijke vrijheid, licht gereguleerd kapitalisme en een milde vorm van nationalisme. Het kapitalisme is op zijn beurt gebaseerd op het bizarre geloof dat ‘de vrije markt’ ooit iedereen gelukkig zal maken. En voor een preek over de zegeningen van globalisering moet u bij de multinationals zijn, die hun oproerige aandeelhouders willen spekken. Wie rationeel nadenkt, sterker: wie moreel nadenkt, moet al deze ‘religieuze wereldbeelden’ verwerpen.

En omgekeerd, wanneer iemand constateert dat er een grens is aan het absorptievermogen van een wijk, stad of streek, en vindt dat de politiek serieus rekening moet houden met de wensen (en angsten) van de lokale bevolking die zijn traditionele leefwijze (voor de zoveelste keer) bedreigd ziet, dan kan ik dat niet irrationeel vinden. Wie laten we toe, en waarom? Hoe helpen we deze mensen, en hoe verdelen we ze? Hoe zorgen we ervoor dat ze opgenomen worden in de samenleving, zodat er op termijn geen gevaarlijke spanningen optreden?

Het zijn legitieme, rationele vragen. Een democratie impliceert een staatkundige eenheid met rechten en plichten, en nog belangrijker: gemeenschappelijke normen en waarden. En die impliceren grenzen. En grenzen impliceren een ‘wij’ en een ‘zij’. En daarmee ontstaat automatisch de vraag hoe deze twee zich moeten verhouden.

Het standpunt ‘niemand meer erbij’ klinkt menigeen misschien hard in de oren maar is als opvatting in een democratie volkomen aanvaardbaar. En zolang de overheid zaken als selectie, registratie en opvang niet beter regelt, zou ik het zelfs een moreel en rationeel verdedigbare opvatting willen noemen. Rationeler in elk geval dan andersdenkend wegzetten als angstige apen. Europa is een gewelddadig continent. Misschien doen we er verstandig aan om de springstof niet al te hoog op te tasten.

Reacties (22)

#1 Co Stuifbergen

opmerking n.a.v. de inleiding:
Tijdens de “kleine ijstijd” was ook de piek in heksenvervolgingen.
(oogsten mislukten vaker).

Nood maakt misschien wel vindingrijk, maar dat hoeft niet tot oplossingen te leiden.

  • Volgende discussie
#2 Co Stuifbergen

Ik denk overigens dat iemand die z’n informatie uit kranten en goede websites haalt, rationeler beslist dan iemand die z’n informatie uit Hart van Nederland, de kroeg en verkeerde facebook-vrienden haalt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Bismarck

” Een democratie impliceert een staatkundige eenheid met rechten en plichten, en nog belangrijker: gemeenschappelijke normen en waarden. En die impliceren grenzen.”
Wat een onzin en bovendien in tegenspraak met
“Democratie draait om morele keuzes, niet om het gezamenlijk ‘rationeel’ besluiten wat er moet gebeuren maar over het in balans houden van tegengestelde opvattingen. Het is een systeem gebaseerd op de erkenning dat groepen met deelbelangen binnen de samenleving het nooit (rationeel) eens zullen worden.”

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Lutine

@3

Zolang er nog geen werelddemocratie is, zullen we grenzen moeten accepteren en daarmee ook onmiddellijk een indeling in wij en zij.

Verder zie ik die tegenspraak met de tweede quote niet. Daar wordt democratie in de praktijk weergegeven. Er wordt toegewerkt naar een “bepaalde uitkomst”. Omdat je nu eenmaal geen tegengestelde wensen kan verenigen. Democratie is geen stilstaand besluit, maar een voortdurend in beweging zijnde besluit. Hetgeen op gespannen voet staat met idealisme. Idealisme is statischer naarmate het fundamentalistischer is.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Jos van Dijk

Democratie draait om morele keuzes. Eens. Maar dat ontslaat je niet van het gebruik van de ratio om tot de beste, meest passende keuze te komen. Idem bij ‘het in balans houden van tegengestelde opvattingen’. Het probleem van het populisme is het ontkennen van keuzes en het afzien van een rationele dialoog daarover.

@3: Ja, waarom kunnen ‘gemeenschappelijke normen en waarden’ niet grensoverschrijdend zijn? De normen en waarden die we hier hoog proberen te houden komen overeen met die van de meerderheid in de rest van Europa. Grenzen zijn in veel opzichten relatief en het beroep er op is zelden rationeel onderbouwd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Lennart

“En zolang de overheid zaken als selectie, registratie en opvang niet beter regelt, zou ik het zelfs een moreel en rationeel verdedigbare opvatting willen noemen.”

Well, dan ben ik wel heel benieuwd naar de rationele verdediging van deze opvatting. Al 15 jaar lang wordt het gekrijs, maar ik heb nog nooit een rationele onderbouwing gezien waarom het volledig sluiten van de Nederlandse grenzen een goed idee zou zijn. Wat ik wel vaak genoeg heb gelezen is hele goede argumenten waarom het juist een uitermate slecht idee is. Dus, Marcel, put your money where your mouth is …

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Bismarck

@4: Die zit hem in de gedeelde waarden en normen, versus tegengestelde opvattingen (hetgeen duidelijk niet gedeelde waarden en normen impliceert). Dat natuurlijk nog los van het feit dat er bínnen grenzen ook vrijwel nergens meer sprake is van gedeelde waarden en normen dan over grenzen heen. De wij/zij indeling is dus nogal kunstmatig.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Lutine

@7

De wij/zij indeling is kunstmatig. En die gedeelde waarden en normen zijn ook niet universeel.

Maar je zou het inzicht er op na kunnen houden dat binnen de Nederlandse grenzen en de EU grenzen er iets van gedeeldheid is. Een levende gedeeldheid, dat wil zeggen dat alles niet in beton is gegoten.

Als ik naar Turkije of Rusland kijk, dan zie ik duidelijk waarden die ik in Nederland of de EU niet toegepast wil zien. Grenzen zijn er dus ook om iets wat niet direct benoembaar is te beschermen. Niet uit nationalistische gevoelens, maar als kans om te groeien.

En dat kan niet mijn persoonlijk perspectief zijn, maar iets wat de gemeenschap tot stand brengt. Wie niet begrijpt dat Europa door de geschiedenis tot stand is gebracht, die heeft iets gemist.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Paul V.

“Ik probeer rationeel te denken, zij veel minder.”
Tja, misschien proberen ze het veel minder omdat ze het niet zozeer proberen maar gewoon doen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 HansR

Weer een stukje van Hulspas dat een vervelende mengeling is van mening en vermeende redelijkheid. En vooral een vermenging van recensie en opinie. [Maar dat zal mijn persoonlijke emotionele mening wel zijn.]

Ratio is natuurlijk helemaal niet belangrijk in een democratie. Democratie draait om morele keuzes, niet om het gezamenlijk ‘rationeel’ besluiten wat er moet gebeuren maar over het in balans houden van tegengestelde opvattingen.

Dit is zo’n onzin, dat het bijna onmogelijk wordt hier een weerwoord op te geven. Op zijn best is het een stelling, niet meer.

Leg mij eens uit waarom het verhogen van de pensioenleeftijd een morele en geen rationele keuze is. En dat even los van het al dan niet juist zijn van die keuze. Want de juistheid van een keuze bepaalt nl niet of het gaat om moraliteit of rationaliteit.

Als democratie wordt gedefinieerd/bepaald op basis van morele keuzes, dan zou de Rooms Katholieke kerk de meest democratische instelling zijn, want zij claimen de unieke waarheid te bezitten in moraliteit. Of is het maken van een morele keuze niet per definitie democratisch? Kun je morele keuzes maken zonder democratie maw is de hierboven genoemde heksenvervolging democratisch omdat het een morele keuze is (die we vandaag de dag toch hopelijk niet goedkeuren).

Sec genomen heb je het misschien niet over de definitie van democratie maar waar het in een democratie om zou moeten gaan. Moraliteit dus. Dan hebben we het echt, wat mij betreft, over religie (RK zelfs die claimt de morele superioriteit te zijn).

Het is zo verwarrend wat hierboven wordt beschreven, dat het eigenlijk nergens toe leidt. Het is een opinie van ernstig hybride gedachten over een staatsvorm, een manier van besturen. Elke staatsvorm heeft als kernmerken rationaliteit en moraliteit (ja, zelfs het Stalinisme, Maoïsme, Kapitalisme etc…)

En dan?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Bismarck

@8: “Als ik naar Turkije of Rusland kijk, dan zie ik duidelijk waarden die ik in Nederland of de EU niet toegepast wil zien.”
Er zijn de nodige Russen en Turken die er net zo min op zitten te wachten dat die in hun land worden toegepast en omgekeerd zijn er ook Nederlanders te vinden die dat juist voor Nederland wel een goed idee is.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 HansR

@10: Elke staatsvorm heeft als kernmerken rationaliteit en moraliteit (ja, zelfs het Stalinisme, Maoïsme, Kapitalisme etc…)

Sorry, genoemde dingen (kapitalisme, stalinisme en zo) zijn geen staatsvormen maar u begrijpt mij hopelijk…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Hemaworstje

Ik denk overigens dat iemand die z’n informatie uit kranten en goede websites haalt, rationeler beslist dan iemand die z’n informatie uit Hart van Nederland, de kroeg en verkeerde facebook-vrienden haalt.
Bankzitters allebei.
De een wordt bestuurder, de ander in de bijstand maar het blijven boterhamzakjes.

Ik denk dat als iemand reist en geen kranten leest of websites bezoekt rationeler en objectiever beslist.
Fuck social media twitter hoeren en de knip plak persgroepen of je fancy boekenlijstje met 4 sterren moeilijkheidsgraad.
Alsof Anne fleur D, sargasso of Karskens een objectieve bron is van informatie.
fuck de publiek omroep met P de leeuw en zijn eeuwige parade van allochtoontjes , DWDD met het inteeltkringetje die een ander geluid brengen, fuck de telegraaf, het AD , de Volksrant en Trouw.

Ik leer meer in de coffeeshop, op het werk of reizen over diverse culturen en religie dan uit een krant of Sargasso.
Ik kom vandaag uit op 1 syriër, 2 mocro’s , een bak antillianen en polen, 3 nederlanders, geschaakt met een Tjech,3 surijojo’s en een moslimturk die geen problemen heeft om naar de hoeren te gaan of een biertje te pakken en ik woon gvd in een gehucht.

Jij leest Eus en zijn neven want dat is nieuws, ik spreek Achmed(, ja erdohan is kut maar ik stem op hem ) die er straks weer 6 weken naar toe gaat en ik hoef Eus niet te lezen of kijken, oud nieuws..
De nieuwe media is achterhaald en altijd al overgewaardeerd als bron van informatie.
Wil je propaganda? ga dan lezen,
Nieuws? is voor lui die staan te lanterfanten bij de koffieautomaat , de wannabe filosofen die op hun 60 e een boek willen schrijven.
Wil je een mening vormen luister en praat.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 HansR

@13: Wil je een mening vormen luister en praat.

Doen we dat hier dan niet?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 Hemaworstje

Nee, en wie is “we”?

De 8 kwijlende bejaarden die kwakbekkend naar elkaar pikmeten hoe hoog ze hem nog krijgen met Viagra maar Pfizer een kutbedrijf vinden?
Niet echt een afspiegeling vd maatschappij of links genuanceerd.
Ik zie veel conservatieve vastgeroeste mennekes maar dit is een tandje hoger.
Spul zou geen stemrecht mogen hebben en aantal comments beperken tot 15 per maand.

Het kan net zo goed een scriptje van een puber zijn waar ik al jarenlang in trap.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 Henk de Waal

Leuk stuk. Leuk ook om onderstaande quote hier op sargasso te vinden. Het is zo belangrijk. Zonder een ‘wij’ en gemeenschappelijk normen en waarden (cultuur) zijn er geen grenzen nodig. De mensen die die grenzen altijd maar willen laten verdwijnen zijn mijn inziens dus ook doorgeslagen in hun individualisme/liberalisme.

“Een democratie impliceert een staatkundige eenheid met rechten en plichten, en nog belangrijker: gemeenschappelijke normen en waarden. En die impliceren grenzen. En grenzen impliceren een ‘wij’ en een ‘zij’. En daarmee ontstaat automatisch de vraag hoe deze twee zich moeten verhouden.”

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 Lutine

@16

Maar wat moeten mensen die in zichzelf de wij/zij verdeling niet dragen dan? Voor mij is Nederland niet meer dan een gebundeld aantal gezegde en ongezegde afspraken binnen een geografisch gebied. Er zijn pragmatische redenen om Nederland niet direct op te heffen, maar het streven mag er toe zijn.

En het leuke is dat naarmate in ieder geval de buurlanden of de Europese landen op elkaar gaan lijken , de grenzen in je hoofd ook daadwerkelijk weg vallen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 Henk de Waal

@17:

“Maar wat moeten mensen die in zichzelf de wij/zij verdeling niet dragen dan? Voor mij is Nederland niet meer dan een gebundeld aantal gezegde en ongezegde afspraken binnen een geografisch gebied. Er zijn pragmatische redenen om Nederland niet direct op te heffen, maar het streven mag er toe zijn.”

Geen idee, doe waar jij je prettig bij voelt. Ik vraag me dan wel af waarom je belasting betaalt en/of ontvangt…. en voel je je niet schuldig dat je (mis) en/of (ge)bruik maakt van de voorzieningen van deze maatschappij waartoe jij dus niet behoort?

“En het leuke is dat naarmate in ieder geval de buurlanden of de Europese landen op elkaar gaan lijken , de grenzen in je hoofd ook daadwerkelijk weg vallen.”

Dit is een wetenschappelijk onjuiste waarneming van je. Onderzoek naar europeanisering heeft juist aangetoond dat landen divergeren en niet convergeren. Vreemd genoeg zorgt de ‘Europese eenwording’ er juist voor dat de verschillen vergroot worden onderling.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 Lutine

@18

ad1 Nederland is een sociale gemeenschap waar ik financieel aan bijdraag en/of ontvang. De EU is precies hetzelfde, namelijk een sociale gemeenschap waar Nederland aan bijdraagt en/of ontvangt. Lijkt me niks moeilijks aan. Politiek gezien kan je van mening verschillen wie of welk land meer of minder bijdraagt c.q. ontvangt , dat is terrein voor de democratie.

ad2 Het is zelfs in het geheel geen wetenschappelijke waarneming, het is mijn perceptionele waarneming. Nederland bestaat uit 17 mlj percepties, de EU bestaat uit 500 mlj percepties.

Al die percepties trachten op een of andere wijze in een democratisch proces besluiten te nemen. In de regel gebeurt dat op diverse niveau’ s. Op gemeentelijk niveau, op landelijk niveau, op Europees niveau, zelfs op wereldniveau (hoewel dat laatste geen democratie genoemd mag worden)

In feite hebben we het dan over het subsidiariteitsbeginsel. Met besluiten welke louter mijn gemeente aan gaan hoeft Den Haag zich niet te bemoeien. Met besluiten welke alleen Nederland aan gaan zou Brussel zich niet hoeven te bemoeien. Enzovoorts.

Feitelijk zou uit democratisch oogpunt alle wereldbewoners wat over klimaatverandering te zeggen moeten hebben. Doch de VS zegt momenteel dat ze schijt hebben aan de democratische rechten van de overige wereldbewoners. Waarmee de VS dictatoriale trekjes krijgt. Immers, de VS wil besluiten voor de rest van de wereld. (Iets waar ze altijd al goed in waren)

Lastig begrip, democratie.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#20 Henk de Waal

@19:

“Lastig begrip, democratie.”

Voor jou wel, aangezien jij democratie loskoppelt van zijn sociale component en er enkel een technisch verhaaltje van maakt. Ik heb er wat minder moeite mee. Daarbij ben je totaal doorgeslagen in je geldelijke denkbeelden. Een gemeenschap waar iemand wat aan bijdraagt en/of ontvangt. Eurootjes bedoel je welteverstaan. Dan ben je nog rechtser dan Thatcher. Voor jou is de gemeenschap niets meer dan een economisch dingetje en democratie een besluitvormingsmodel. Waar het eigenlijk op neerkomt is dat je enkel denkt de ratio te gebruiken. Dat is jouw armoede. En zoals je zelf toegeeft is dat gebaseerd op jouw perceptie. Nu zijn er ook wetenschappers zoals Kaeding bijv. die aantonen dat jouw perceptie fout is.

“Feitelijk zou uit democratisch oogpunt alle wereldbewoners wat over klimaatverandering te zeggen moeten hebben. Doch de VS zegt momenteel dat ze schijt hebben aan de democratische rechten van de overige wereldbewoners.”

Dan snap je er daadwerkelijk niets van hoor. Waar te beginnen met jou?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#21 Lutine

@20

Veel politieke besluitvorming gaat dan ook over geld en economie.
Als dat ons niet zo interesseerde, dan gingen we zelf wel voor een hongerloontje kleding maken voor het rijke westen. Maar we willen

http://www.volkskrant.nl/buitenland/america-first-ivanka-trump-laat-haar-kleding-goedkoop-in-indonesie-produceren~a4501584/

Indonesische dames geen stemrecht geven, maar wel dat ze voor ons sloven. En de familie Trump pikt er een graantje van mee, dat ook.

Je laat je hier kennen als de voorvechter van de democratie , maar die moet dan wel beperkt blijven tot die 5 vierkante meter aan de Noordzee. De rest van de wereld moeten hun kop houden en doen wat wij zeggen…….

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#22 Henk de Waal

@21:

Dit slaat weer als een tang op een varken. Dus omdat de VS als samenleving een andere kant opgaat zijn ze opeens dictatoriaal en niet democratisch, en ik ook want Indonesische dames enzo….
Maar ja, wat verwacht je van iemand die zichzelf buiten de gemeenschap plaats en denkt dat democratie en samenleving idealen zijn om de eurootjes rond te pompen…?

  • Vorige discussie