Zomergasten: Dick Swaab

Een bijdrage van Max Molovich, overgenomen van Nurks Magazine.

‘Het toeval wil’, zei Jelle Brandt Corstius tegen Dick Swaab, waarna hij vertelde wat het toeval had gewild, zoveel jaar geleden. Dick Swaab glimlachte. Vriendelijk, maar een beetje melancholiek. Alsof hij een beetje droevig was dat die aardige jongen die tegenover hem zat zijn woorden zo onzorgvuldig koos (zo zag ik hem wel vaker glimlachen). ‘Alles is toeval’, zei hij minzaam.

Dat was aan het begin van de uitzending. Aan het einde kwamen ze nog even over de vrije wil te spreken. Die bestaat niet, volgens Swaab. Zoals de nieren urine produceren, zo produceren de hersens de geest. Jelle Brandt Corstius vond het moeilijk te verkroppen dat hij daar niet uit vrije wil zat. De vrije wil is een illusie, zei Swaab. Hij hield zelf ook graag aan die illusie vast. Weten dat de vrije wil een illusie is, zorgt er dus niet voor dat je die illusie doorprikt.

Over het algemeen kabbelde de uitzending voort in een bijna gezapig tempo. Nadat we een stukje uit Polanski’s Repulsion hadden gezien legde Swaab uit dat je door extreme eentonigheid kunt gaan hallicuneren. En even leek het me leuk om u te vertellen dat ik halverwege de uitzending ontdekte dat Dick Swaab daar in zijn onderbroek zat, dat Jelle Brandt Corstius zichzelf een Ted de Braak-snor had aangemeten en dat er steeds meer geverfde konijntjes de studio in kwamen hupsen, maar voor zulke respectloze ginnegapperij ter meerdere eer en glorie van niemand anders dan mijzelf, vond ik de uitzending te interessant en de man te integer.

‘Wij zijn ons brein’, heet het boek van Dick Swaab. Het brein van Dick Swaab is hersenonderzoeker. Met meer houdt zijn brein zich niet bezig. Of hij wilde ons nergens anders mee kennis laten maken, dat kan ook. Maar na drie uur Dick Swaab weet ik niet door wat voor muziek het brein van Dick Swaab ontroerd raakt, welke documentaires zijn kijk op het leven hebben veranderd, of welke films hem hebben geraakt. Ja, Die Blechtrommel had hem geraakt omdat de hoofdpersoon daags na de Kristallnacht een vernielde speelgoedwinkel binnen loopt waarin een modeltrein ligt die Dick Swaab als kind had gekregen van een moeder wiens zoontje in Auschwitz was vermoord. In Swaabs herinnering werd het treintje in de film door nazi-laarzen vertrapt, maar de nazilaarzen bleken over het treintje heen te stappen, waarna Swaab ons uitlegde dat het brein feiten kan verdraaien en dat iedereen zijn eigen waarheid creëert. En zo had alles wat hij liet zien minstens zijdelings met zijn werk als hersenonderzoeker te maken.

Alleen een stukje uit The Birds van Hitchcock leek hij te hebben uitgekozen omdat hij het zo knap gemaakt vond. Hoewel, meteen na die constatering, begon hij een verhaal over bedorven mossels waarin een stofje zit dat de hersens kan aantasten, wat bij vogels tot gevolg kan hebben dat ze mensen aanvallen. Wellicht, zei Swaab, is dat de reden dat de Joden en sommige indianenstammen geen mossels eten. Zeer wetenswaardig, dat wel, maar wat heb je eraan?

Niks, denk ik. Zoals je aan herenonderzoek an sich ook niks hebt. Totdat je wat met die informatie gaat doen. Ik had graag gehad dat Jelle Brandt Corstius op sommige kwesties wat dieper was ingegaan. Het gesprek leek vaak ergens naar toe te gaan, maar net als het echt interessant dreigde te worden, stokte het en gingen we verder met het volgende onderwerp. Ik had Swaab op z’n minst nog wel iets meer willen horen vertellen over de vrije wil en hoe de illusie precies werkt, en wat het leven voor zin heeft als de vrije wil niet bestaat. En hoe hij tot de conclusies is gekomen dat de vrije wil niet bestaat en hoe hij zo zeker weet dat alles toeval is. Dat had ik ook graag willen weten.

Dick Swaab is in de hongerwinter geboren. Zijn vader heeft de oorlog mede overleefd doordat sommige wetenschappers er rare theorieën op nahielden. Men dacht dat iemands schedelomtrek vertelde van welk ras iemand was. Als ik het goed begrepen heb, heeft het het Herseninstituut middels deze nepwetenschappelijke methode kunnen staven dat de joodse vader van Dick Swaab een ‘gut proportionierte Süd-Ariër’ was. Hoe het precies zat, weet ik niet zo goed, want Jelle Brandt Corstius vroeg niet echt door.

Maar als het zo duidelijk is dat je net zo goed niet had bestaan, zie je denk ik extra scherp dat alles toeval is. En begrijp je dat je je leven niet moet vergooien.