Wat kunnen we leren van Joker

COLUMN - Een gastbijdrage van Floris Schleicher. die ook schrijft op {tussenwoord} en Joop.nl.

De nieuwe hitfilm Joker bevat terechte maatschappijkritiek voor wie verder dan de oppervlakte kijkt. De analyse van Sid Lukkassen is exemplarisch in haar onvermogen dit daadwerkelijk te doen. Ze hangt van de halve waarheden en hele misvattingen aan elkaar. Het is belangrijk dat we de waarheden van de misvattingen onderscheiden en om over de waarheden verder te denken. 

Doorgeslagen individualisme

Volgens Lukkassen kunnen we in Joker een radicale kritiek zien op het moderne individualisme. Hiervoor biedt de film inderdaad aanknopingspunten. De analyse en oplossing die Lukkassen voorstelt kloppen echter van geen kant.

Gek genoeg ziet Lukkassen helder de maatschappelijke problemen in de film.

Hij stipt aan dat de film begint met enkele belangrijke scènes waarin we veel maatschappijkritiek herkennen. Neem de openingsscène: terwijl we kennismaken met het hoofdkarakter speelt op de achtergrond de radio. In het radioprogramma gaat het over de stakingen van onderbetaalde vuilnismannen en de chaos die daarop volgt. Het vuilnis hoopt zich op en er is inmiddels zelfs een superrattenplaag in de stad uitgebroken. Daarnaast komen we aan het begin van de film ook te weten dat op de geestelijke gezondheidszorg hard wordt bezuninigd.

De les die hieruit valt te trekken is dat doorgeschoten kapitalisme in haar uitbuiting en keiharde bezuinigingsbeleid ten koste gaat van de gewone man. Dit beeld wordt later in de film versterkt als we zien hoe de rijken zelfzuchtig voortleven. Lukassen herkent dit. Hij schrijft zelfs over klassenstrijd en de uitbuitende elites.

Ook wijst hij terecht op vereenzaming en vervreemding van anderen als risico’s van individualisering. Terecht kunnen we met Lukkassen vaststellen dat de sociale druk – op bijvoorbeeld sociale media en de daarbij gepaard gaande competitiedrang – kan leiden tot wanhoop en mentale problemen. Gek genoeg wijt Lukkassen de vereenzaming en vervreemding vooral aan de volgens hem doorgedraaide media. Zij zorgen er volgens hem voor dat mensen worden uitgesloten en gecensureerd.

Wie sluit wie uit?

Hier speelt hij veel te gemakkelijk de slachtofferkaart. Het zijn juist vooral mensen uit zijn rechtse kliek – de kliek die, zoals Lukkassen in zijn stuk, het onder andere hebben over “bevolkingsverandering” (een eufimisme voor xenofobie) – die bijdraagt aan het uitsluiten van mensen. En het is niet een of andere linksliberale elite die bevolksgroepen tegen elkaar opzet en vanuit een vermeende linkse ideologie streeft naar globalisering en toegenomen economische ongelijkheid, maar juist een ouderwets rechtse elite die voor de bühne tegenwoordig een politiek correct sausje heeft. Dat Lukassen dit niet ziet is bovenal verbazingwekkend als we zien dat hij in zijn filmanalyse grootkapitalist Bruce Wayne en zijn butler als de grote vijanden van het gewone volk beschrijft. Dit komt inderdaad naar voren in de film, maar we moeten hen natuurlijk zien als neoliberale politieke elite in plaats van een symbool voor een vermeende linksliberale elite.

Als mensen zich uitgesloten voelen is het dus niet om de linkse ‘cultuurmarxistische’ media, maar veeleer om de opleidingskloof gecreëerd door de globaliserende kapitalisten en sociale media die deze daadwerkelijke kloof benadrukt. Lukassens idee van cultuurmarxisme is niets meer dan een slechte complottheorie. Hij gebruikt die term, zoals wel vaker, om te pleiten voor meer gemeenschapszin. We moeten familiewaarden weer hoog in acht nemen.

Dat daadwerkelijke marxisten die ook waarderen, maar ook wijzen op het belang van economische onafhankelijkheid gaat geheel aan hem voorbij. Dat niet alleen, in zijn geval is het idee van gezinswaarden wederom een eufemisme voor gemeenschapsdwang. Gezinswaarden zijn voor Lukkassen belangrijker dan de autonomie van de vrouw die weg wil vluchten voor huiselijk geweld. Hij lijkt door dergelijke waarden voor te staan, meer dan hij zelf vermoedt, op de conservatieve buitenlandse bevolkingsgroepen waar hij zo’n sterke afkeer van heeft. Tel bij dit alles op dat Lukkassen ook bezorgdheid om klimaatverandering wegwuift terwijl het het door de wetenschap onderbouwde grootste probleem van deze tijd is en het betoog bevat alle elementen van een oppervlakkige rechts-reactionaire ideologie.

Wat Joker ons wel leert: richting een progressieve oplossing

De oplossing voor het individualisme moeten we dan ook niet zoeken in de reactionaire hoek van Lukkassen. We moeten streven naar autonome gemeenschappen. Dat wil in concreto zeggen dat we samenkomen omdat we dat zelf willen en nodig achten.

Joker laat zien waarom dat nodig is: de ongelijkheid, vervreemding en uitbuiting zijn grote en risicovolle problemen. De film laat zien dat we de oplossing niet moeten zoeken in het cynische reactionair schoppen op de elites van Lukkassen. Joker doet dat in de film en hij veroorzaakt daarmee alleen maar chaos zoals populisten als Lukkassen, Trump, Baudet en Johnson die in de daadwerkelijke wereld veroorzaken. De gecreëerde chaos is voor Joker een euforische chaos omdat hij door Joker en zijn metgezellen zelf is gecreëerd, maar tegelijkertijd is het ook een uitzichtloze anarchie. In plaats van een revolutie tegen de elites om de revolutie tegen de elites hebben we daadwerkelijke verandering met perspectief nodig. Het is dan ook tijd voor de Jokers onder ons om klassenbewustzijn te krijgen. Alleen gezamenlijk kunnen we zorgen voor een betere wereld zonder de onderdrukking door de rijke op eigenbelang uitzijnde elites.