Weekendbedenking: Presidentsverkiezingen tegen de achtergrond van een republikeinse samenzwering

In de vorige twee afleveringen ging het over de opkomst van het sociale liberalisme en zijn corrupte stiefbroertje, het economisch liberalisme. Nu leven wij in een samenleving, tenminste in Nederland, waarin het oorspronkelijke sociaal-liberale programma vrijwel onverkort is gerealiseerd. De individuele vrijheid om je te ontplooien volgens jouw eigen mogelijkheden en wensen, en niet te vergeten om te denken en te zeggen wat je wilt, staat hoog in ons vaandel. En een sterke overheid is het instrument om die ontplooiingskansen te scheppen en te bewaken.

De politieke structuur in ons land is vergaand ingericht op het bestrijden van willekeur. De zogenaamde trias politica, de splitsing van de overheidsmacht in een wetgevend deel, een uitvoerend deel en een controlerend deel is daarvan het beste voorbeeld. Dit concept stamt regelrecht uit het liberale grondsop dat aan de vooravond van de Franse revolutie tot gisting kwam. We kunnen niet anders concluderen dan dat wij nu in een liberale maatschappij leven.

De enige dissonant vormt de voortdurende druk van het “laissez-faire” denken op de politieke besluitvorming. Want hoewel elk zinnig mens al lang weet dat slechts volledig eerlijk handelende actoren, bijvoorbeeld robots, als door onzichtbare hand geleid tot een voor de samenleving optimaal economisch resultaat zullen komen, blijven de ondernemende burgers hameren op totale economische vrijheid. Maar dat is natuurlijk vooral uit welbegrepen eigenbelang.

In de vorige aflevering zagen we hoe het grondsop van het liberalisme ontstond aan de vooravond van de Franse revolutie. Niet voor niets staat het woord “Liberté” voorop in het credo “Liberté, Egalité, Fraternité”. Toch was het niet in Europa dat het liberalisme direct goed vorm kreeg, maar in de nog jonge Verenigde Staten van Amerika. Daar immers had de adel weinig traditioneel houvast, terwijl de veelheid van religieuze stromingen een sterke, eenvormige clerus in de weg stond.

In het Europa van de 19e eeuw begon het traditionele machtsblok van adel en clerus langzaam af te brokkelen en het openvallende terrein werd bliksemsnel ingenomen door de nieuwe rijken, de ondernemende burgerij. Deze groep, die snakte naar meer armslag voor verdere economische expansie, ging mee in het liberale gedachtengoed, voor zover dat vrije ontplooiingsmogelijkheden betrof. Dat de overheid tegelijk ook het individu moest beschermen tegen misbruik door anderen kreeg echter niet alle handen op elkaar.

De huiver voor een ander soort bemoeizucht van bovenaf bij het economisch handelen kreeg handen en voeten in het economisch liberalisme, waarvan men Adam Smith wel als de grondlegger aanwijst. Deze stroming stelde dat het vrije spel der economische krachten, dus zonder overheidsbemoeienis, de beste garantie was voor het ontstaan van een welvarende samenleving. Het credo van het economisch liberalisme werd het bekende “laissez-faire”.

Te pas en te onpas kom je vandaag de dag in politiek-maatschappelijke beschouwingen het woord “liberalisme” tegen, meestal met een negatieve bijklank: namelijk als een laat-maar-waaien of een conservatieve anti-sociale houding. Nu het einde van het jaar weer op alle fronten momenten van bezinning met zich meebrengt is het misschien niet onaardig om eens stil te staan bij de diverse betekenissen van liberalisme.

“Liber” is het latijnse woord voor “vrij”. Het vergt weinig fantasie om in te zien dat dit begrip altijd een voorname rol heeft gespeeld in de politieke filosofieën die de mens in de loop van zijn geschiedenis heeft ontwikkeld. Liberalisme als politieke filosofie vindt zijn oorsprong in de 18e eeuw, grofweg aan de vooravond van de franse revolutie.

In die dagen geschiedde het namelijk dat er gerommeld werd aan de bestaande machtsverhoudingen. De macht was nog stevig in handen van de oude adel en de geestelijkheid. Daarnaast was er een derde machtsgroepering opgekomen, de ondernemende burgerij, die langzamerhand een groot deel van het geld naar zich toe begon te halen. Het overgrote deel van de bevolking behoorde, zoals bekend, tot de kaste die de machthebbers mocht dienen. En in die kaste zat je muurvast: als je voor een cent geboren was, werd je nooit een kwartje.