De Europese canon (36-40)

Met dit negende blogje in mijn reeks over de Europese canon bereiken we de tweede helft van de “lange negentiende eeuw”: Europa als wereldmacht én het einde daarvan. De vooruitgangsgedachte Periode: Tweede helft negentiende eeuw De vooruitgangsgedachte is een thema waarover ik al meer heb geblogd. De filosofen van de Verlichting waren er zeker van dat de mensheid erop vooruitging. Ook geleerden als Turgot en De Condorcet waren daarvan overtuigd, maar ze deden weinig meer dan het presenteren van een hypothese. Die baseerden ze op de klassieke teksten en op de beste etnografische data van hun tijd, maar het idee dat de mensheid van primitieve aaseter via wildeman en barbaar was opgeklommen tot beschaafd mens, was welbeschouwd niets meer dan beredeneerd giswerk. Het empirische bewijs kwam echter in de tweede helft van de negentiende eeuw, toen de eerste wetenschappelijke archeologen voldoende overzicht hadden van het diepe verleden om te kunnen vaststellen dat er een evolutie was geweest van Steentijd via Bronstijd naar IJzertijd. De samenleving, zo betoogde Oscar Montelius, was complexer geworden en welvarender. De twintigste eeuw toonde mogelijkheden en ethische keuzes die voordien ondenkbaar zouden zijn geweest. [caption id="attachment_350706" align="aligncenter" width="263"] Portret van Oscar Montelius, CC BY 4.0 Stockholms stadsmuseum, Fotograf Okänd[/caption] Imperialisme Periode: Negentiende eeuw [caption id="attachment_350707" align="aligncenter" width="358"] Afrika na het Congres van Berlijn, via Wikimedia.[/caption] Noorse kolonisten bereikten IJsland in de negende eeuw en trokken daarvandaan verder naar Groenland en het oosten van het huidige Canada. Kolonisten uit de Lage Landen trokken vanaf de elfde, twaalfde eeuw naar Pruisen en stonden aan de basis van een geleidelijke expansie dwars door Oost-Europa en Azië, die feitelijk doorging tot de Grote Oceaan was bereikt. In de vijftiende eeuw begon de Portugese verkenning van de Afrikaanse kusten en in 1492 bereikte Columbus Amerika. Wat begon als verkenning, ging over handel, ging over in volksplanting. Siberië werd volledig Russisch, het “wilde westen” werd volledig Amerikaans, Algerije was een Frans overzees gebiedsdeel – waar de oorspronkelijke bewoners beperkt waren in hun stemrecht. Een groot deel van de wereld had in de Europese imperia de status van wingewest. In de tweede helft van de negentiende eeuw wisten de grote mogendheden onderlinge conflicten te vermijden door elkaar stukken van Afrika en Azië te gunnen. Een hoogtepunt of, zo u wil, dieptepunt van deze koloniale politiek was het Congres van Berlijn in 1885, waarin vijftien Europese mogendheden, de Verenigde Staten en het Ottomaanse Rijk afspraken maakten over de wijze waarop ze zouden optreden in Afrika. Vrijhandel en het einde van de slavernij: alles kwam ter sprake. Afrikaanse leiders werden niet uitgenodigd. Leerplicht Periode: Negentiende eeuw [caption id="attachment_350708" align="aligncenter" width="349"] foto Jona Lendering[/caption] Een van de grootste menselijke triomfen – niet alleen Europees maar wereldwijd – is dat in de loop van de negentiende en twintigste eeuw steeds meer mensen toegang kregen tot het onderwijs. Het idee dat iedereen basisonderwijs moest krijgen, dateert uit de Middeleeuwen: het Vierde Lateraanse Concilie besloot dat elke parochie een school moest hebben. In het Duitse Rijk lijkt men de hand aan dat voorschrift te hebben gehouden en in de zeventiende en achttiende eeuw streefden diverse Duitse staatjes ernaar het leren ook verplicht te stellen. Pruisen voerde de leerplicht in 1763 in, het Ottomaanse Rijk in 1824, Griekenland in 1834, Zweden in 1842, Spanje in 1857, Italië in 1869, Engeland in 1880, Frankrijk in 1882, Nederland in 1900, België in 1914. De Europese hekkensluiter was Cyprus in 1962. Tweede Industriële Revolutie Periode: Eind negentiende eeuw [caption id="attachment_350709" align="aligncenter" width="453"] De Philipsfabriek in Eindhoven, ergens tussen de twee wereldoorlogen; let op de antennes.[/caption] De Eerste Industriële Revolutie, waarover we het al hebben gehad, voltrok zich op de Britse Eilanden en was gebaseerd op kolen, op stoommachines en op textiel. De Tweede Industriële Revolutie was meer een Duitse en Amerikaanse aangelegenheid, en dit keer ging het om benzinemotoren, elektriciteit en synthetische stoffen. Een bekend voorbeeld is de auto, waarop Carl Benz in 1886 patent nam. Tien jaar later slaagde Guglielmo Marconi de eerste draadloze radiosignalen over te seinen. Minstens even belangrijk was kunstmest. De Agrarische Revolutie had het mogelijk gemaakt met veel minder boeren de Europese bevolking te voeden, voortaan kon het met veel minder boeren. Ruw kengetal: in de Oudheid en Middeleeuwen voedden negen boeren tien mensen, na de uitvinding van kunstmest voedt één boer twintig mensen. Het vrouwenkiesrecht Periode: 1883-1920 (Nederland) Alternatieven: La deuxième sexe, Tweede Femistische Golf [caption id="attachment_350710" align="aligncenter" width="438"] Reclame voor vrouwenkiesrecht (Huis van de Europese Geschiedenis, Brussel - foto |Jona Lendering)[/caption] Al in de Defensor Pacis was voorzien in algemeen kiesrecht, mits de kiezers geletterd waren. Het duurde tot de negentiende eeuw tot dit feitelijk zo was. Er was een zekere welvaart nodig om voldoende scholen te bouwen om élke man en élke vrouw te leren lezen en schrijven. Anders geformuleerd, door voldoende economische vooruitgang ontstonden mogelijkheden die voordien ondenkbaar waren – zoals vrouwen met kiesrecht. Evengoed duurde het lang. Nederland is exemplarisch. De grondwet van 1848 kende censuskiesrecht, maar toen Aletta Jacobs, die als arts zeker voldoende verdiende, zich in 1883 Amsterdam op de kieslijst liet zetten om te mogen stemmen, werd ze afgewezen omdat een stemmende vrouw in strijd was met de geest der wet. Het duurde in Nederland tot 1918 voor een vrouw zitting mocht nemen in de Tweede Kamer (passief kiesrecht) en tot 1920 voor vrouwen mochten stemmen (actief kiesrecht). Dit artikel verscheen eerder bij Mainzer Beobachter.

Door: Foto: Flickr CC BY 2.0 DEED European Parliament - A smile hidden behind the European flag
Foto: Abhi Sharma (cc)

Een oneindige geschiedenis

, door

RECENSIE - © Uitgeverij Omniboek. Cover De geschiedenis van de slavernij, door Dick HarrisonEr zijn op dit moment rond de dertien miljoen slaven op de wereld. De meesten van hen, rond de tien miljoen, leven in Zuid-Azië (India, Pakistan, Bangladesh). Het gaat dan vooral om slachtoffers van schuldslavernij. Hele families zitten zó diep in de schuld bij hun landeigenaar, dat een of beide ouders zich aan hem hebben verkocht om die schuld af te lossen. Dat lukt meestal niet; droogte of ziekte leiden tot nieuwe schulden, waarna de landeigenaar de volgende generatie dwingt de schuld op zich te nemen.

In Latijn Amerika speelt hetzelfde probleem; Hier leven naar schatting anderhalf miljoen slaven. In het Midden-Oosten zijn er nog zo’n kwart miljoen en in Europa een vergelijkbaar aantal – dat zijn vooral seksslavinnen. Het gaat hier om conservatieve schattingen (van de International Labour Organisation); anderen schatten dat het totaal met een factor twee of drie omhoog moet. Alles bij elkaar zijn er momenteel waarschijnlijk even veel slaven als een, twee of drie eeuwen geleden.

Het verschijnsel slavernij mag dan grotendeels ondergronds zijn gegaan, of zich hebben teruggetrokken op het arme platteland, en slavernij mag tegenwoordig een veel kleinere bijdrage leveren aan de wereldeconomie dan vroeger – als het gaat om het absolute aantal slachtoffers is er niet veel veranderd.

Foto: airborneshodan (cc)

Daarom haten ze ons

, door

RECENSIE - Een andere kijk op het Midden-Oosten.

In het dominante beeld over het Midden-Oosten zijn weinig lichtpuntjes te vinden. De beelden van oorlog, vluchtelingen, terrorisme en religieuze dictatuur krijgen jammer genoeg zelden enige context. We zien de ellende doorgaans zonder voorgeschiedenis en zonder de rol die Europa en de Verenigde Staten daarin gespeeld hebben. Buiten het mainstream beeld blijft ook de achtergrond van de argwaan van de bevolking van het Midden-Oosten tegenover het westen.

De Belgische vredesactivist Ludo de Brabander geeft met zijn boek Oorlog zonder grenzen het noodzakelijke en urgente tegenwicht tegen een eenzijdige en contextloze publieke opinie. Hij schreef zijn boek na de terroristische aanslagen in Brussel van maart dit jaar. Het terrorisme is echter voor hem niet het begin maar het eind van het verhaal. En datzelfde geldt voor de toestroom van vluchtelingen naar Europa. De Brabander wil ons op de eerste plaats vertellen wat er aan vooraf ging.

En dat verhaal gaat niet over de islam maar over kolonialisme.

Verdeling van invloedsferen

Oorlog zonder grenzen is een uitvoerige geschiedenis van de politieke verhoudingen in het Midden-Oosten aan de hand van een overweldigend aantal feiten en cijfers en onderbouwd met veel literatuur. Vrijwel niets wat er de afgelopen eeuw in de regio is gepasseerd blijft onbesproken. Ook wie de grote lijnen wel kent zal er nog veel nieuwe inzichten uit halen.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Kleermaker van de keizer

, door

Er is een nieuw boek uit – ditmaal niet ván maar over – Thomas Friedman, het paradepaardje (drie Pulitzerprijzen) van The New York Times.

Het heet The Imperial Messenger (moeilijk vertaalbaar, de letterlijke vertaling is ‘Keizerlijke boodschapper’, maar het Engels bevat ook een woordspeling op ‘imperialistische boodschapper’) en de schrijfster is Belén Fernández. Ik heb het nog niet gelezen maar de site Jadaliyya geeft een voorproefje en een vraaggesprek met Fernández. En dat stemt blij.

Lees maar wat ze zegt:  

“I was of course already familiar with the general characteristics of Friedman’s writing: hubris, clichéd jingoism, Orientalism, favoritism of Israel, self-contradiction, a severe handicap in the realm of metaphor construction, reduction of complex phenomena to simplistic and baseless theories. However, reviewing three decades of his work made it clear just how frightening, as opposed to simply laughable, it was that such a character had accrued three Pulitzer Prizes and risen to the position of journalistic icon at the US newspaper of record.”

Vertaling: »Ik was natuurlijk al bekend met de algemene kenmerken van Friedmans geschrijf – hoogmoed, chauvinistische clichés, Oriëntalisme, het voortrekken van Israël, zichzelf regelmatig tegensprekend, zwaar gehandicapt als het aankwam op vinden van metaforen, het reduceren van complexe zaken tot simplistische,  ongefundeerde theorieën. Maar toen ik dertig jaar van zijn werk overzag werd duidelijk hoe eng het was, in plaats van simpelweg belachelijk, dat zo iemand drie Pulitzerprijzen heeft gekregen en tot een journalistiek icoon is geworden bij de meest prominente Amerikaanse krant.«

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Mededeling

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Quote du Jour

Quote du Jour | Revolutie tegen VS

, door

De tweede revolutie die zich onder onze ogen afspeelt, is de ineenstorting van het Amerikaanse rijk. Misschien was het een rijk van het kwaad, maar desalniettemin heeft het Amerikaanse rijk de wereld zestig jaar lang stabiliteit gebracht en verschafte het een zeker mate van rust, vrede en voorspoed. De huidige Amerikaanse president, Barack Obama, ondermijnt dat Amerikaanse rijk. Obama pleegt verraad aan Hosni Mubarak, en dat verraad geldt niet alleen een gematigde Egyptische president die loyaal bleef jegens de Verenigde Staten en die stabiliteit en gematigdheid bevorderde. Obama pleegt verraad aan Mubarak, en dat symboliseert het verraad aan iedere strategische bondgenoot in de Derde Wereld.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Mededeling

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Mededeling

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.