Mekka: het stinkende hart van de islam

RECENSIE - Aan het eind van zijn boek Mecca. The Sacred City, gaat Ziauddin Sardar wérkelijk los. Na ruim driehonderd pagina’s geschiedenis van Mekka, een verhaal vol oorlog, bloedvergieten, machtsstrijd en op gezette tijden een restauratie van de Grote Moskee, komt Sardar bij het huidige bewind, en spuwt hij zijn gal.

De geschiedenis van Mekka is heel interessant, maar ook wat eentonig. Mekka lag nu eenmaal altijd in het hart van de islamitische wereld, maar ook ver verwijderd van de wereldgeschiedenis. De strijd was altijd lokaal. Totdat de clan van de Saoedi’s aan de macht komt. Dan zijn we beland rond pagina driehonderd.

De Saoedi’s, afkomstig uit Centraal-Arabië, zijn aanhangers van de extreme sekte der wahhabieten. De Mekkanen wisten die fanatiekelingen een eeuw lang buiten de deur te houden, maar in 1924 was er geen houden meer aan. De eerste Saoedische heerser, Abdoel Aziz, veroverde de stad en zorgde ervoor dat in Mekka alleen nog maar de wahhabitische versie van de islam te horen was. De stad die toch al niet bekend stond als een intellectueel centrum, werd daarna in rap tempo nóg conservatiever en achterlijker.

Sardar betreurt het, maar het is in zijn ogen niet eens het ergste. In 1938 werd er olie ontdekt onder het Saoedische zand. De achterdochtige, bekrompen, arme Saoedi’s veranderden in achterdochtige, bekrompen miljardairs. En ze stortten een groot deel van hun geld in Mekkaanse bouwputten.

In de jaren vijftig en zestig studeerden veel Saoedische prinsen in Dallas – uiteraard streng gescheiden van de zondige buitenwereld. Maar dat kon niet voorkomen dat het zielloze Dallas hun model werd voor het nieuwe Mekka. All het oude moest wijken voor immense wolkenkrabbers.

Gedurende de afgelopen halve eeuw is 95 procent van de historische stad gesloopt en vervangen door foeilelijke betonnen kolossen. Oeroude moskeeën en begraafplaatsen, de huizen van Mohammeds metgezellen, zelfs dat van zijn dochter Fatima: ze werden met de grond gelijk gemaakt om plaats te maken voor hotels en paleizen. De beroemde begraafplaats Al-Muala, waar veel tijdgenoten van de Profeet liggen, staat nu onder rioolwater. Het huis van Fatima is een bijzonder geval: daar staat nu een enorm openbaar toilet voor pelgrims.

De Kaäba zélf is uiteraard onaantastbaar, maar het plein en de ruimten daaromheen (ooit wonderen van islamitische architectuur) zijn inmiddels vervangen door enorme betonnen ‘parkeerdaken’ bedoeld om zoveel mogelijk pelgrims af en aan te voeren. En het aantal pelgrims is de afgelopen decennia enorm gegroeid, waardoor de stad (die geen riolering heeft) één grote stinkende massa pelgrims, protserige hotels en doodsaaie winkelcentra is geworden, omgeven door een spaghetti van snelwegen.

Vrijwel elk jaar komen tientallen pelgrims om door instortende wegen en loopbruggen, of doordat mensenmassa’s op elkaar botsen en in paniek raken. En de stad groeit maar verder. Binnenkort hebben asfalt en beton alle heuvels rond de stad overwoekerd, inclusief de grot waarin Mohammed zijn eerste openbaring zou hebben ontvangen. Het zal de clan der Saoedi’s worst zijn. En een andere, zeer bevriende clan, de Bin Ladens, staat erbij te juichen. Zij zijn de voornaamste bouwers van Saoedi Arabië.

Sardar, die onderzoek heeft gedaan naar de infrastructuur van de stad en de beste manier om pelgrims waardig en veilig naar de heilige plaatsen te loodsen, heeft jarenlang tevergeefs gestreden tegen deze ongekende verwoesting van islamitisch erfgoed. En aan het slot van zijn geschiedenis van Mekka kan hij zich niet meer beheersen. De Saoedi’s hebben van Mekka een Amerikaanse nachtmerrie gemaakt, een nieuw Disneyland, een tweede Las Vegas. (Zo noemen de Mekkanen hun stad ook.)

Het is niet dat de Saoedi’s onwetend zijn, of niks met de geschiedenis van de islam hebben – het probleem reikt dieper. Ze zijn bang voor de geschiedenis van de islam. De geschiedenis moet verdwijnen. Wie dat gaat onderzoeken, die kan namelijk alleen maar zaken ontdekken die de islam kunnen beschadigen. De Profeet was perfect. Zijn metgezellen en het kalifaat waren perfect; de islam is dus perfect. Sardar gaat te keer tegen deze oogkleppen:

De onderlinge strijd, tweedracht en het geweld waar Mekka getuige van is geweest, vormen een integraal onderdeel van de islamitische geschiedenis, vanaf het begin. Het was de eerste generatie moslims, de ‘metgezellen van de Profeet’, die het interne conflict hebben geschapen over de betekenis, interpretatie en uitvoering van de godsdienst. Dezelfde metgezellen startten de machtsstrijd over wat in korte tijd uitgroeide tot een imperialistische onderneming. Hoe goedaardig kan een imperium zijn? De metgezellen van de Profeet zijn geïdealiseerd, net zoals er wonderen zijn toegeschreven aan de Profeet, terwijl Mohammed zelf, net als de Koran, benadrukt dat hij slechts een mens is, “Ben ik iets anders dan een sterveling?” (17:93). De realiteit van hun levens en daden zijn vrijwel weggevaagd, niet omdat de feiten niet bekend zijn, maar voor de veel perversere reden dat kritisch nadenken, en het in twijfel trekken van de heilige status van de metgezellen verboden is. Alles moet zo mooi mogelijk zijn in verhalen die zo mooi mogelijk zijn, want anders is er misschien wel een probleem met de islam zélf.

En zijn kritiek gaat daarna nog een stap verder. Niet alleen de conservatieve wahhabieten; de hele islam moet plaatsnemen in het beklaagdenbankje. Sardar zou zo graag zien dat Mekka het thuis werd van wat islam volgens hem betekent: “humaan, tolerant, open, hartelijk en vergevend.” Maar hij moet constateren dat het huidige Mekka slechts een afspiegeling is van de huidige islam: “Als Mekka, het hart van de islam, onrein is, vervuild, cultureel verarmd en omgeven door corruptie, dan gaat het met de rest van de islamitische wereld nauwelijks beter.” Mekka, zo schrijft hij, is een helder statement: “De toestand van de islamitische wereld is rampzalig en gevaarlijk.”

Veel moslimintellectuelen in het Westen wijzen het islamitisch geweld af met de simpele mededeling dat dat niet de echte islam is, of niet “mijn” islam. Sardar weigert zijn kop in het zand te steken. Als de gemeenschap van moslims, de oemma, werkelijk één is, dan is het extremisme een probleem dat álle moslims aangaat.

En Sardar heeft daarbij de moed om te zeggen dat het probleem doorgedrongen is tot in, en ook weer verspreid wordt vanuit, het hart van de islam. Het is laf de ogen de sluiten en te zeggen dat je er niets mee te maken hebt; het is al even laf de schuld te leggen bij de Saoedi’s en de door hen betaalde imams.

De immense crisis waarin de islam momenteel verkeert, kan alleen door de islam, en vanuit de hele islam worden gekeerd. En wat Sardar betreft, begint dat bij een nieuw besef van de geschiedenis van de islam. De bloedige, smerige, schitterende geschiedenis, te beginnen bij de Profeet. Die ook maar een mens was. Een islam gebaseerd op sprookjes, op de grootschalige sloop van alles wat ongewenst is, heeft geen enkele toekomst.

Ziauddin Sardar, Mecca. The Sacred Cty / ISBN 9781620402665 / 448 pagina’s / hardcover / € 26,99