De Kroonboekenclub | Een Hollandsch Drama van Arthur van Schendel

COLUMN - Als er ooit een Nederlandse schrijver de Nobelprijs voor de Literatuur had moeten winnen, was het Arthur van Schendel. Hij was een briljant romanschrijver, met een hele trits romans op zijn naam die zich makkelijk kunnen meten met het werk van willekeurig welke andere Nobelprijswinnaar. Maar hij was vooral een heel Nederlandse schrijver. Niemand heeft zo krachtig literaire vorm gegeven aan die raadselachtige identiteit: die van de Nederlander.

In sommige literaire tradities is die nationale identiteit een belangrijk thema. De Amerikaanse letterkunde is een goed voorbeeld. Iemand als Nobelprijskandidaat Philip Roth heeft verschillende boeken geschreven waarin Amerika zelfs in de titel staat (American pastoral, The plot against America). En breder is de wens om een Great American Novel te schrijven, die vertelt hoe het is om een Amerikaan te zijn.

Alles is voorbeschikt

Maar hoe is het dan om een Nederlander te zijn? Een drama, zegt de titel van dit boek (dat je hier kunt downloaden). In sommige opzichten was tragedie misschien nog wel een beter woord geweest. De hoofdpersonen spoeden zich voort naar het noodlot, zonder dat ze er veel greep op lijken te hebben.

Alles is voorbeschikt, alleen zijn de verschillende personages het er niet over eens door wie of wat dat voorbeschikken is gedaan. Omdat het een Hollandse roman is, die zich bovendien afspeelt in de negentiende eeuw, zijn er natuurlijk personages die denken dat alles door God is voorbeschikt; maar ook degene die niet streng calvinistisch zijn, lijken zich erbij te hebben neergelegd dat hun afkomst, of hun omstandigheden hen hebben bepaald.

Welkom in dit leven

Waarom gaat de losbollige Floris Berkenrode naar de afgrond? Niemand weet het precies. Maar niemand kan er ook wat aan doen. En dat alles in een Haarlemse kruidenierswinkel, zoals Menno ter Braak opmerkte in zijn mooie bespreking van dit boek.

En dan is er het schuldgevoel. Het boek begint met een beroemde scene waarin een man (Gerbrand, de oom van Floris) een boekje vindt. In dat boekje heeft zijn vader op zijn geboortedag genoteerd: “Een kind als het geboren wordt is zo wit als sneeuw maar wie wel toeziet bemerkt op de sneeuw een rode vlek, dat is de zonde.” Welkom in dit leven!

Een Hollandsch drama doet je ook beseffen hoezeer dat calvinistische element aan het begin van de 21e eeuw in de Nederlandse cultuur naar de randen zijn verschoven. Dat diepe, zwarte schuldgevoel, dat idee dat zelfs een baby al deelneemt aan de zonde, dat vind je misschien nog in een enkele gemeente op Schouwen-Duiveland. In Haarlem is het allang niet meer gangbaar.

Tegelijkertijd worstelen we natuurlijk nog steeds met de vraag waarom alles zo ellendig gaat en wie daar iets aan kan doen. Er zijn inmiddels andere, individualistischer bronnen van predestinatie gevonden: we zijn ons brein! Die leiden misschien wel tot minder schuldgevoel. Maar ze lossen ook een ander probleem niet op dat Van Schendel in Een Hollands drama meesterlijk verbeeld: de onkenbaarheid van het binnenste van onze medemens.

Ja, Van Schendel heeft in zijn tijd de Great Dutch Novel geschreven. Goed dat je het gratis vanaf iedere wifi-verbinding plukken kan.

In de Kroonboekenclub bespreken we iedere week een gratis boek. Volgende week: Eva Bonheur van Herman Heijermans.