Provoceren zonder te brallen

COLUMN - Iedere week sturen neerlandici een boek aan Mark Rutte, met een begeleidende brief die uitlegt waarom hij dat boek moet lezen. Deze week een bijdrage van Marc van Oostendorp die het project eerder in deze brief toelichtte.

Geachte heer Rutte,

Dertig jaar geleden heb ik u nooit ontmoet, maar in onze oren galmt soms vast hetzelfde Leidse studentengebral nog na. Ik vermoed dat u niet hebt meegebrald, of in ieder geval niet zo vaak, u was geen lid van het corps, maar wel van de JOVD, en die twee overlapten elkaar. Ik had was geen van beiden lid, maar verzeilde telkens weer in kringen van corpsleden en JOVD’ers, omdat die indertijd nog gezellig waren.

Wanneer ze een paar biertjes op hadden, begonnen de provocaties.

Wim Kok was een communist. Een Brabantse huisgenoot, die ijverig meedronk, had een zachte g en dat verklaarde waarom hij gezakt was voor een tentamen. De broek die ik aanhad was fout, alles wat ik aanhad was trouwens fout, ik was een foute man, misschien wel een homo. De volgende dag stond zo’n jongen dan bij mij op de stoep omdat hij dichter wilde worden en hij wist dat ik gedichten las – of ik eens wilde kijken of het iets was? Of hij kookte een enorme pan erwtensoep voor het hele huis.

U moet die mannen ook hebben gekend. En net als ik moet u nooit hebben gedacht dat het in Leiden dertig jaar later zover zou komen dat er onderzoek zou worden gedaan naar antisemitisme aan de Rechtenfaculteit waar veel van die kerels studeerden of waren ingeschreven. Dat het in ons land alleen al zo ver zou komen dat de verdenking van zoiets vreselijks serieus moest worden onderzocht. Dat het dus inmiddels kennelijk denkbaar is, serieuze jodenhaat.

Antisemitisme kan ik me van dertig jaar geleden niet herinneren, wel af en toe geflirt met een hakenkruis, maar dan moesten mensen wel heel dronken zijn en werd het altijd hardhandig afgekapt.

De belangrijkste aanklacht in Leiden is nu dat een hoogleraar-senator nooit is ingegaan op klachten van zijn eigen promovendi over antisemitisme van een andere promovendus, en later van zijn partijleider (toevallig dezelfde persoon). Hij deed het af als Leids gebral, en begreep niet dat vrijheid van meningsuiting niet betekent dat je elkaar niet tot de orde roept. Dat zulk gebral niet door dient te dringen tot het werk. En vooral: dat er ook aan gebral grenzen zijn.

Dat er nu kennelijk redenen zijn om in Leiden uit te zoeken hoe het zit met het antisemitisme – ik denk dat dit voor u ook heel onwerkelijk is. De partijleider in kwestie lijkt gezegd te hebben dat ‘bijna iedereen die hij kent’ antisemiet is, dat vond ik van alle onheilspellende uitspraken de onheilspellendste. Wat zijn dat voor kringen, waarvoor dat misschien waar kan zijn?

Omdat u hier nu ook vast mee worstelt, stuur ik u de onlangs verschenen Joodse gedichten van Nachoem M. Wijnberg. Dat zijn, zoals altijd bij deze P.C. Hooftprijswinnaar, kraakheldere gedichten over een heel ingewikkelde problematiek: wie of wat is een Jood? Je weet het eigenlijk niet meer, als je de gedichten van Wijnberg leest: misschien is iedereen wel Joods, zoals in andere kringen kennelijk iedereen antisemiet is.

Het zijn kraakheldere, fascinerende gedichten, vind ik, die wie dat nodig heeft laten zien dat je ook zonder gebral kunt provoceren:

Want, is iemand vergeten dat een antisemiet is
wie meer dan een redelijke afkeer
van Joden heeft? Maar wat als ik die
redelijke afkeer niet eens meer heb,
enkel wat daarbovenop komt?

Hoogachtend,

Marc van Oostendorp
hoogleraar Nederlands en Academische Communicatie, Radboud Universiteit

Deze column, naar aanleiding van het onderzoek naar antisemitisme aan de Rechtenfaculteit Leiden,  verscheen eerder hier.