The conservative embrace of progressive values – Merijn Oudenampsen

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

RECENSIE - Conservatismedoor Addie Schulte, redacteur van Boekenstrijd.

Opeens was Nederland rechts. In mei 2002 won de LPF 26 zetels en kwam er een centrum-rechts kabinet. Een schokgolf ging door het land. Wetenschappers en journalisten hebben de Nederlandse ‘ruk naar rechts’ tot nu toe vooral verklaard als een stem die nu eens aan het woord kwam. Dit was de doorwerking van opvattingen van het publiek naar het politieke platform. De stemmers van Fortuyn en Wilders werden afgeschilderd als een vergeten groep, die zich eindelijk kon manifesteren. De politici waren de spreekbuis van die opvattingen, een soort doorgeefluik.

Maar in zijn proefschrift over de Nederlandse ruk naar rechts zet politicoloog Merijn Oudenampsen de schijnwerpers op de andere kant: op de ideeën van politici als Bolkestein, Fortuyn, Bosma, Hirsi Ali, wetenschappers als Cliteur en Kinneging en publicisten als H.J. Schoo, Wansink en vele anderen. Ideeën doen er toe, is de eerste stelling van Oudenampsen. En daarom is het zinnig om die ideeën te bekijken en niet eindeloos de gevoelens van Wilders-stemmers op te tekenen.

Pragmatisme

Daarvoor is wel een hobbel te overwinnen. De Nederlandse politiek, politieke wetenschap en journalistiek hebben de sterke neiging ideeën te negeren. Die doen er weinig toe, is de overtuiging. En sterker: ideeën zijn belemmerend en potentieel gevaarlijk, zo hebben tal van politici volgehouden. Politiek gaat om het pragmatisch oplossen van problemen en met allerlei vastgeroeste opvattingen mist de beweeglijkheid om compromissen te sluiten. Premier Mark Rutte is een uitgesproken vertegenwoordiger hiervan. De politieke wetenschap heeft lang de nadruk gelegd op het pragmatisme van de Nederlandse politiek en de journalistiek op de rol van personen en akkefietjes.

Maar ook mensen die zeggen geen ideeën te hebben, hebben ze in feite wel, zeker politici. Alleen het is iets lastiger die ideeën te omschrijven.

Om de verschuiving in Nederland toch te begrijpen grijpt Oudenampsen naar het idee van de elites die van tijd tot tijd de koers verleggen. Tot in de jaren zestig was Nederland voor een groot deel behoudend, verzuild en stond het onder sterke confessionele invloeden. Opeens werd Nederland progressief, tolerant en individueler. Politici zijn geneigd deze verandering te zien als een organische aanpassing aan de tijdgeest, niet als een bewuste breuk. Verandering is geen keuze, maar vanzelfsprekend.
En zo ging het met de ruk naar rechts ook. Ook die werd vaak voorgesteld als een voor de hand liggende correctie op de fouten uit het verleden en niet als een doelbewuste keuze.

Nieuw Rechts

Sommige politici zijn wel overtuigd van de kracht van ideeën, onder wie Bolkestein en Fortuyn. Ze importeerden en vertaalden ideeën, vooral uit de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Oudenampsen gebruikt de term ‘New Right’ (ja, een proefschrift over Nederland is in het Engels) als verzamelnaam voor deze ideeën. Onder die noemer valt een onstabiele alliantie van christelijke conservatieven, conservatieve liberalen en sociaaldemocraten en provocerende nihilisten. Van René Cuperus tot GeenStijl. Nieuw Rechts combineert volgens Oudenampsen neoliberale en neoconservatieve standpunten.

Maar Nieuw Rechts herbergt tegenstrijdige verlangens in. Oudenampsen laat dat zien aan de hand van de contradicties in het denken van Bolkestein, de centrale figuur van Nieuw Rechts. Als conservatief is hij pessimistisch en afkerig van ideologie, als neoliberaal is hij optimistisch en overtuigd van de invloed van ideeën, en als neoconservatief streeft hij naar een nieuwe morele politiek. Het neoconservatisme benadrukte ook de ‘botsing der beschavingen’ tussen de islam en het Westen. Bolkestein toonde zich al vroeg een woordvoerder van dat idee. En dat idee van een clash tussen het Westen en de islam heeft de laatste vijftien jaar wel het meest aandacht gekregen.

Het begrip Nieuw Rechts is aan de ene kant verhelderend: het benoemt overeenkomsten tussen uiteenlopende personen en het voorkomt al te veel aandacht voor populisme. Aan de andere kant is het een groot schepnet en verhult het misschien belangrijke verschillen tussen die denkers. Zo is zeker het neoliberalisme omstreden.

Emancipatie

Een van de opvallendste kenmerken van het Nederlandse Nieuw Rechts is de omarming van progressieve waarden. Dit onderscheidt deze stroming van de Verenigde Staten waar conservatief rechts tegen zaken als vrouwenemancipatie en homohuwelijk is. Hier verdedigen ook het CDA en de PVV deze verworvenheden, net zoals ook Fortuyn dat deed. Dat heeft ook veel buitenlandse commentatoren verwonderd: hoe kan een openlijke homoseksueel cultureel conservatief zijn?

Volgens Oudenampsen hebben conservatieve politici de progressieve waarden geherwaardeerd als een onlosmakelijk onderdeel van de Nederlandse cultuur. (Of van de christelijke cultuur, zoals Buma onlangs deed in zijn Schoo-lezing). Maar, zegt Oudenampsen, het idee van verdere vooruitgang en emancipatie deden ze  in de ban. Gelijkheid van man en vrouw is goed, maar de emancipatie is voltooid. Nederland is verlicht, tolerant en rechtvaardig.

Deels gebruiken de conservatieven deze progressieve waarden als een stok om de moslims te slaan Maar ze geloven er zelf ook in. Fortuyn nam die opvattingen op in zijn fundamentele visie op de Nederlandse identiteit tegenover de islam. Daardoor is er de paradoxale situatie ontstaan dat Nieuw Rechts beweert de progressieve waarden scherper te verdedigen dan de progressieve gemeenschap. Dit is de moderne vorm van conservatisme. Maar conservatisme, ook al lijkt de naam anders te suggereren, reageert altijd op de omstandigheden. Ook weer een mooi inzicht uit dit boek.

Hirsi Ali

In hoofdstukken over Hirsi Ali en GeenStijl ontleedt Oudenampsen hun aandeel in het nieuw rechtse geluid. Hirsi Ali, ooit lid van de Moslimbroederschap, bleef het beeld aanhangen van de islam als een en ondeelbaar. Neoconservatieven en fundamentalisten zijn het erover eens dat de islam onveranderlijk is (hoewel ik niet weet of je dat nog kan stellen). Hirsi Ali was na 11 september voor Nieuw Rechts de perfecte getuige die uit eigen ervaring kon vertellen hoe verschrikkelijk de islam was. Dat ze daarbij haar eigen verhaal aan die nieuwe visie aanpaste, was al duidelijk. Oudenampsen is niet de eerste die wijst op de tegenstrijdigheden in haar autobiografische verhaal.

Shockblog GeenStijl staat volgens Oudenampsen in de traditie van het Nederlands nihilisme. Vooral W.F. Hermans en Gerard Reve vertegenwoordigden dat, met hun ironie die ze soms gebruikten om hun opvattingen te verhullen. De stelling dat GeenStijl ook in de voetsporen van Nietzsche treedt, is misschien wat te veel eer.  Maar dat GeenStijl heeft bijgedragen aan de conservatieve counterculture is zeker waar.

Waardevol

Dit is een zeer waardevol boek over de politieke ontwikkelingen van de afgelopen vijftien jaar. Het rekent af met de benadering waarin de opkomst van Fortuyn en Wilders werd uitgelegd in de termen die zij zelf hadden geïntroduceerd. Terecht legt Oudenampsen het accent op ideeën en dit keer niet op kiezersonderzoek. Op het hoofd en niet de onderbuik. En op de bredere stroming van Nieuw Rechts, die niet beperkt is tot de populistische partijen, maar in alle grote stromingen zijn aanhang heeft.

De dominantie van rechts is geen toeval, een natuurlijke gang van zaken of een voor de hand liggende correctie van fouten uit het verleden. Denkers en schrijvers als Bolkestein, Schoo, Fortuyn en anderen hebben jarenlang hun ideeën verspreid. Oudenampsen heeft die ideeën geanalyseerd en in een internationale context geplaatst. En dat werd tijd.

 

Een digitale versie is hier beschikbaar.

Reacties (13)

#1 Le Redoutable

“Een van de opvallendste kenmerken van het Nederlandse Nieuw Rechts is de omarming van progressieve waarden.” Het is eerder andersom, op vlakken als cultuur, immigratie, veiligheid en milieu is de linkse partijtop (elite) afgedwaald van het belang de vroegere kiezer uit de volkswijken, het gedweep van links met de oer conservatieve en vaak agressieve Islam heft dat effect versterkt. Wat hier Nieuw Rechts wordt genoemd is dan ook in feite het Nieuw Links (in de volksmond populisme) die enkele linkse ideologieën heeft laten vallen die, na de val van de muur, onhaalbaar bleken of die indruisen tegen het belang van de traditionele achterban.

Fortuyn is van oorsprong een Marxist van CPN/PvdA huize, die zag die omslag al vroeg aankomen en is daarmee de pionier van Nieuw Links, echt rechts politici als Bolkestein zal je nooit op een progressieve uitspraak betrappen. De PVV heeft na Pim’s liquidatie het stokje over genomen door op sociaal economisch gebied de SP te kopieren. Zo hebben zo vele traditioneel linkse kiezers binnen gehengeld, hele volkswijken waar vroeger massaal SP/PvdA/CPN werd gestemd zijn nu verdeeld tussen PVV en DENK. Lillian Marijnissen erkend deze fout en zet nu de achtervolging in:

https://www.volkskrant.nl/politiek/marijnissen-staat-open-voor-vluchtelingendeals-met-afrika-ondanks-eerdere-tegenstem-smerige-turkijedeal~a4556779/

Het Sociaal Cultureel Planbureau heeft trouwens vastgesteld dat Nederland “helemaal niet rechtser is geworden. Dit boek valt dus in de categorie Wekkeriaanse pseudo wetenschap.

https://www.trouw.nl/samenleving/nederlander-is-niet-cynischer-of-rechtser-geworden~ae19eebc/

  • Volgende discussie
#2 beugwant

(ja, een proefschrift over Nederland is in het Engels)

Als er ook maar één cent Nederlands belastinggeld in zit (en gezien Oudenampsen in Tilburg promoveert zullen dat wel meerdere zijn) lijkt het mij alleszins redelijk om te verlangen dat zoiets primair in het Nederlands wordt gepubliceerd. Dat er tegelijk een vertaling uitkomt, best, maar die academische anglofilie moet eens gekeerd worden.
Die nachtelijke discussie bij de jongste Maagdenhuisbezetting – die omwille van de aanwezige buitenlandse studenten in het Engels werd gevoerd, terwijl het voor hen hooguit aapjes kijken was – was ook al zo’n schertsvertoning, die zelfs Van der Laan niet redden kon.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Lennart

Het is wel goed dat Oudenampsen dit heeft uitgezocht. Vaak wordt publieke opinie als een soort gegeven beschouwd, dat zich autonoom ontwikkelt zonder dat iemand daar echt invloed op heeft. Dit proefschrift laat zien dat dat niet klopt. De opkomst van Fortuyn en later Wilders en Baudet komt niet uit de lucht vallen, maar is het gevolg van een bewuste campagne.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Arjan Fernhout

@2: Waarom? Nederland is gewoon een dom rechts landje. Meer veramerikaniseerd dan menigeen denkt. Het volgende ga ik niet voor je vertalen:

“If the Democratic Party got out there and deployed a left version of populism to counter Trump’s fake version, it would win. The right-wing populism, it’s a fake. It’s an imitation of a past left-wing movement. The problem is that the party of the left isn’t interested in being the party of the left.”

—Thomas Frank, author of ‘Listen, Liberal’
https://www.chicagoreader.com/chicago/listen-liberal-thomas-frank-democratic-party-critique-trump-obama/Content?oid=25948366

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Arjan Fernhout

@2: Ja, laten we bij Sargasso eens breed gaan zitten bij Kennis is markt (pas op, Schinkel haalt er Marx bij) i.p.v. bij De professor en zijn privilege. Joost mag weten waarom men bij Sargasso kennelijk zo graag een voerkorf voor nieuw rechts wil zijn. Het schemerlicht tussen hopeloos genuanceerd en masochisme is niet mijn ding.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 kneistonie

@5: hopeloos genuanceerd IS vaak masochisme

Maar het kan ook anders. Charlie Hebdo, Robert Crumb en Reiser zijn daar voorbeelden van.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 kneistonie

Het wordt overigens ook hoog tijd voor een boek over progressief links dat in een RAVIJN van regressie is gedonderd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Jos van Dijk

Ideeën zijn in de politiek meer volgend dan leidend. De hamvraag gaat over macht. O. Schrijft ideeën geschiedenis. Dat is hoogstens de helft van het verhaal. Ik mis de economie en de verdeling van de macht in bedrijven en instituties

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 kneistonie

@8: korter kan ik de demise van ideeënpartij D66 niet omschrijven.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Lennart

@8:
“Ideeën zijn in de politiek meer volgend dan leidend.”
Dat is dus niet zo, dat laat het proefschrift van Oudenampsen zien. Een heleboel van de ideeen waar Nieuw Rechts zich op baseert zijn ontstaan voordat Nieuw-Rechts als politieke stroming bestond. Fortuyn bouwde door op fundamenten die al gelegd waren door figuren als Bolkestijn, Scheffer en Spruyt. Het hele verhaaltje van de Nederlandse identiteit die onder druk staat is niet iets dat mensen nu eenmaal geloven, waarna politici het hebben overgenomen. Het is omgekeerd; een paar politici en publicisten zijn dit net zo lang gaan herhalen totdat er mensen waren die het geloofden. Het idee was hier leidend, niet volgend. In het begin had dat verhaaltje nauwelijks enige aantrekkingskracht. Pas toen Nederland te maken kreeg met grote groepen oorlogsvluchtelingen uit Joego-Slavie begon het wat te leven, maar dan nog was er het charisma van Fortuyn voor nodig om de ideeen mainstream te maken.

Ik zie wel een parrallel met het neoliberalisme. Dat is ook niet uit de lucht komen vallen, maar is het gevolg van een uitgekiende strategie van Friedman en consorten. Al in 1947 werd de Mount Pelerin Society opgericht om precies dat doel te bereiken. Het heeft ze 30 jaar gekost, maar uiteindelijk hebben ze met Thatcher en Reagan hun zin gekregen.

“Ik mis de economie en de verdeling van de macht in bedrijven en instituties”
Waarom mis je dat, eigenlijk ? Nieuw Rechts wil daar niet zoveel aan veranderen, voor zover ik weet. Ik ken in ieder geval geen voorstellen of ideeen van ze op dit vlak. Overigens is dat niet vreemd. Historisch gezien flirten rechtse bewegingen altijd met de gevestigde orde, want hun aanhang is te klein om zelfstandig de macht te grijpen. Het is niet voor niets, dat de PVV altijd keurig netjes met de VVD meestemt in de Tweede Kamer.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Addie Schulte

@1: Dat Fortuyn ooit marxist was, is wel bekend. Maar mensen kunnen van mening veranderen. Ik was niet overtuigd door de redenering van het SCP over het al dan niet rechtser worden van Nederland. Ten eerste zegt het SCP zelf dat rechtse opvattingen nu meer een uitlaatklep hebben gekregen in de LPF, PVV en FvD, partijen die op het culturele vlak rechtser zijn dan CDA en VVD. Ten tweede kunnen partijen, ja ook linkse, naar rechts zijn opgeschoven. De nieuwe opvatting van de SP over vluchtelingen die je aanhaalt is daar een voorbeeld van. Ten derde zijn er allerlei andere peilingen, ook van het SCP zelf, die min of meer in strijd met de aangehaalde cijfers. Zie http://www.republiekallochtonie.nl/blog/feiten/factcheck-denken-nederlanders-nu-positiever-over-immigranten-dan-in-1994 voor een factcheck. Dit toont wat mij betreft ook het nadeel van opiniepeilingen, er is altijd wel een peiling die het gelijk van de spreker aantoont.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 analist

@11: Het klopt dat in de loop der jaren minder mensen het eens zijn met de stelling “er zijn te veel buitenlanders” of “er zijn te veel mensen van een andere nationaliteit in ons land”.

Het is echter een onduidelijke stelling, die een veel te smalle basis vormt om, zoals het SCP doet, vervolgens te concluderen dat Nederlandse burgers tolerant zijn, dat ze positiever staan tegenover over immigranten

huh? Maar “immigranten” zijn toch letterlijk mensen uit het buitenland (buitenlanders)? Dus als Nederlanders minder negatief staan tegenover buitenlanders/immigranten dan staan ze niet positiever tegenover buitenlanders/immigranten? Tsja, semantisch zal het vast mogelijk zijn maar erg ver gezocht dit.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Lennart

@11:
Ik denk, dat een heleboel van de populariteit van Nieuw-Rechts eigenlijk niet zoveel te maken heeft met immigratie. Als je kijkt naar de politieke retoriek van zowel Fortuyn, Wilders, als Baudet, dan valt het op dat ze vooral bezig zijn met het denigreren en afbranden van hun politieke tegenstanders, waarbij de PvdA tot nu toe hun voornaamste doel was. Een heleboel van dat gekrijs over immigratie gaat dan ook niet over immigratie, maar is erop gericht om de gevestigde politiek af te schilderen als corrupt en uit op het onderdrukken van de Echte Nederlander. Het is slechts een stok om de hond mee te slaan, zeg maar.

  • Vorige discussie