Populisme: je kan gif niet terugclaimen

Je hoort het de laatste tijd vaker, progressieve of linkse partijen willen het populisme “terugclaimen”, alsof het een marketinglabel is dat je met een nieuwe verpakking plots onschadelijk maakt. Rob Jetten van D66 speelde een paar dagen geleden ook met het idee. Hij vindt populisme niet per se "een vies woord", maar dat van Wilders wel "doorgeslagen". Het is het witwassen van de term, alsof populisme een instrument is dat je verantwoord kan inzetten. Maar populisme is niet neutraal, het is een manier van politiek bedrijven die haaks staat op een volwassen democratie. Het claimt namens “het volk” te spreken, reduceert politieke tegenstellingen tot een strijd tussen “wij” en “zij”, en zet wantrouwen in als munitie. Dat is geen stijlkeuze, dat is een machtsstrategie. Het fundament van een democratie is pluralisme. Meerdere belangen, meerdere perspectieven, meerdere waarheden die naast elkaar mogen bestaan. Populisme verwerpt dat. Het doet alsof er één homogeen volk bestaat, met één wil, en dat alleen de ‘echte vertegenwoordiger’ die wil begrijpt. Daarmee wordt elke oppositie niet gewoon andersdenkenden, maar vijanden van het volk. Een democratie kan veel hebben, maar niet de systematische ondermijning van tegengeluid. Zodra “het volk” een heilig begrip wordt, worden de democratische spelregels omgezet in een religieuze doctrine. Bovendien werkt populisme alleen door het vertrouwen in instituties en expertise af te breken. Het parlement is “afstandelijk”, de media zijn “partijdig”, rechters zijn “activistisch”. Dat is geen toeval, dat is de kern van populistische retoriek: zeg dat alles corrupt is, zodat jij de enige zuivere keuze lijkt, en je tegengeluid niet eens hoeft te pareren. Als je dat normaliseert, is de stap naar antidemocratische reflexen klein. De geschiedenis laat zien dat populisme zelden eindigt in meer inspraak. Het eindigt in concentratie van macht. Het idee dat progressief populisme mogelijk is, is wishful thinking. Je kunt de technieken van het populisme niet loskoppelen van de logica ervan. Het gaat niet alleen om toon, maar om de claim van morele superioriteit, het opzetten van moralisme tegen procedure, emotie tegen institutionele begrenzing. Een democratie is per definitie traag, complex en vol compromissen. Populisme haat traagheid, haat compromis, haat complexiteit. Het wil de shortcut van de directe wil, zonder checks and balances. Dus nee, populisme “terugclaimen” is niet vernieuwend, maar gevaarlijk naïef. Je probeert een gifdrank te heretiketteren als energiedrank. Populisme corrumpeert het democratisch weefsel, zelfs wanneer het met goede bedoelingen wordt ingezet. Als je populistisch spreekt, train je mensen om democratie te wantrouwen. En wie dat wantrouwen normaliseert, zaagt aan de stoel waarop hij zelf zit, en sterker nog, wordt er zelf mee besmet. De vraag is niet of we populisme progressief kunnen maken, maar waarom we het überhaupt willen. Democratie heeft geen behoefte aan imitatie van haar ondermijning. Wat ze nodig heeft is verbeelding, eerlijkheid en de moed om kiezers serieus te nemen zonder ze als homogene massa te behandelen. Populisme is niet te verenigen met democratie, omdat het de kern ervan ondergraaft: de erkenning dat macht begrensd moet zijn, juist omwille van “het volk”.

Door: Foto: Schermopname Tweede Kamer Debat Gemist 4 juni 2024 hoofdelijke stemming
Foto: blackpictures (cc)

Politiek taalgebruik

OPINIE - ‘We zullen iets verarmen’ zei premier Rutte vrijdag. ‘Het kabinet kan de gevolgen van de snelle prijsstijgingen niet voor iedereen verzachten.’ Niet voor iedereen, dat kan ik me voorstellen. Maar dat ‘we’ stoort me. Het stond zaterdag ook weer in een paginagrote advertentie van de Rijksoverheid waarin ‘we’ worden geadviseerd om de thermostaat op 19 graden zetten. Om energie te besparen en minder afhankelijk te zijn van het Russische gas moeten ‘we de knop om zetten‘.

Wat me stoort in dat ‘we’ is het wegpoetsen van de ongelijke startpositie. Dat ‘iets’ dat ‘we’ er op achteruit gaan is niet voor iedereen even zwaar. Voor Rutte en zijn collega’s betekent het weinig meer dan niets. Er zijn ook mensen voor wie het veel betekent. Ondanks de schamele compensatie voor een kleine groep via de gemeenten zal het er weer op neer komen dat de zwakste schouders de zwaarste lasten gaan betalen. Zoals dat al het geval is bij de belastingheffing: de allerrijkste huishoudens in Nederland betalen gemiddeld veel minder belasting dan andere huishoudens, volgens een onderzoek van het CBS. Lagere inkomens betalen relatief juist meer belasting. En die algemene belastingverlagende maatregelen die nu genomen worden vanwege de exorbitante prijsstijgingen (benzine als eerste, gas en elektra pas in de zomer) komen in veel grotere mate ten goede aan midden- en hogere inkomens (en het bedrijfsleven) dan aan de laagstbetaalden die het meest moeten beknibbelen. De snelheid van deze maatregelen staat overigens ook nog in groot contrast met de eindeloos voortkabbelende toeslagenaffaire. ‘Het is zo acuut, het kan. Nood breekt wet’, zei staatssecretaris van Financiën Marnix Van Rij over belastingverlaging. ‘Acuut’ en ‘nood’ zijn woorden die in de afwikkeling van de toeslagenaffaire niet voorkomen. Trouwens ook niet in de crisis bij de opvang van asielzoekers in Ter Apel. En vele andere gevallen van tekortschietend beleid voor minderheidsgroepen.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Quote du Jour | Kwik Kwek en Kwak

Een paar jaar geleden is van alle studenten de studiebeurs afgepakt met de expliciete belofte dat het vrijkomende geld geïnvesteerd zou worden in het onderwijs. Dat de studiefinanciering van de geschiedenisstudent wordt gebruikt om de opleiding van de werktuigbouwkundestudent te verbeteren was er niet bijgezegd. Sommige dingen lijken zo vanzelfsprekend dat je ze niet expliciet hoeft af te spreken maar met Haagse logica is alles mogelijk.

Uitstekende column in de Volkskrant, door hoogleraar statistiek Casper Albers. In Duckstadmetafoor, omdat dit (met dank aan Rob Jetten) zo hoort in deze discussie over de herverdeling van onderwijsmiddelen.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Quote du Jour | Gelijke kans voor iedereen

D66 en de studentenbond willen af van de selectie van masterstudenten. Geen cijferlijst, motivatiebrief, interview en referenties. Voor een gelijke kans voor iedereen die de master wil doen waar zijn of haar ❤ ligt.

Fractievoorzitter Rob Jetten meldde vol trots dat hij iedereen een kans wil bieden op een master-diploma. Hij vergeet er alleen bij te vermelden dat de politiek het universitair onderwijs via aantallen diploma’s en studietijd min of meer dwingt om op rendement te sturen.