Aansluitend op Sargasso’s themablog over hedendaags racisme kijken we naar racisme in de kunst. Hedendaags racisme heeft natuurlijk een lange geschiedenis. In 2008 was in de Nieuwe Kerk te Amsterdam de tentoonstelling ‘Black is Beautiful, Rubens tot Dumas’ te zien. Bedoeld om een “beeld te geven van zevenhonderd jaar positieve kijk van kunstenaars en opdrachtgevers op de kleurling als de koning, de slaaf, de page, de dienstknecht enz.” Gastconservator Esther Schreuder schreef: “De zwarte mens is echt niet alléén als een exotisch object afgebeeld. Is deze opzet geslaagd?” Haar catalogus is on line te lezen en geeft een uitstekend overzicht van “de kleurling” in kunst door de eeuwen heen. Opzet geslaagd? Als overzicht zeker, dat impliciet aantoont dat hedendaags racisme zijn wortels heeft in een koloniaal verleden. Jammer van de term kleurling. Wat was er te zien?
In 2012 eisten De Vereniging van Afrikanen in Zweden het aftreden van de Zweeds minister van cultuur. Ze had een stuk taart gesneden uit ‘Baby Cake’ van Makode Linde, die er vrouwenbesnijdenis mee wilde aanklagen. De Vereniging van Afrikanen vond het puur racisme. In dit filmpje legt Makode Linde uit hoe hij het allemaal ziet. In deze opname zie je de minister van Cultuur aan de “taart”.
Filmpje bij Kunt op Zondag | Racisme, van zondag 3 november 2013.
Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.
Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.
LONGREAD - Racisme is een complex en veelzijdig verschijnsel dat goed moet worden begrepen wil het effectief bestreden worden. Allereerst is het nodig het verschijnsel goed te definiëren. Dat blijkt wel uit de vele discussies met alle gevoeligheden van dien en misverstanden die het steeds weer oproept. Het is van belang een uitgewerkt begrip van racisme te hanteren. Ik ga in dit stuk in op racisme en de recente geschiedenis van het antiracisme, in de hoop op inspiratie voor een vernieuwde beweging.
Racisme is een complex en veelzijdig systeem van dominantie en uitsluiting dat sociale ongelijkheid tussen verschillende etnische groepen teweegbrengt. Dit systeem wordt in de geschiedenis en in verschillende samenlevingen steeds opnieuw ge(re)produceerd door de praktijken van dominante groepen, inclusief hun discours, en door gedeelde beelden die de werkelijkheid betekenis geven. In mijn opvatting verwijst racisme niet alleen naar openlijke en gewelddadige vormen van sociale overheersing maar ook naar meer indirecte en subtiele vormen zoals die naar voren komen in dagelijkse praktijken en naar meer structurele vormen die bedoeld of onbedoeld discriminerend uitwerken. Hierbij is het ook belangrijk op te merken dat racisme niet moet worden gezien als een eigenschap van individuen maar eerder als een dynamisch, voortdurend veranderende (ideologische) dimensie van sociale praktijken; daaronder versta ik ook discursieve praktijken zoals die naar voren komen in politieke debatten en de media. Een moreel appel schiet dan ook tekort als het erom gaat racisme tegen te gaan.
ANALYSE - Half oktober bracht ECRI, de Commissie die voor de Raad van Europa belast is met de monitoring van vormen van racisme en rassendiscriminatie in de landen van Europa verslag uit over Nederland, Malta, Moldavië en Rusland. Aan ECRI nemen alle landen van de EU deel via afvaardiging van erkende deskundigen. Voor Nederland gebeurt dit door Rieke Samson, bekend van de gelijknamige Commissie die eerder het kindermisbruik in de Jeugdzorg onderzocht.
In de vorige rapportage liet ECRI zich onder meer zeer kritisch uit over het discours en de beleidsvoorstellen van de PVV ten aanzien van moslims en migranten waaronder het maatschappelijk klimaat, naar de mening van deze gezaghebbende instantie, zwaar gebukt gaat. In het nieuwe rapport betreurt de instantie zich erover dat integratie is verworden tot iets dat slechts de verantwoordelijkheid van de mensen die naar Nederland komen.
Reacties op nieuwe rapport
Het nieuwste rapport geeft een overzichtelijk, informatief en evenwichtig beeld van de stand van zaken in Nederland op het terrein van racisme en rassendiscriminatie en doet een aantal waardevolle aanbevelingen over mogelijke verbeteringen. Ook de positieve stappen die door Nederland in de afgelopen periode werden gezet, worden genoemd. De juridische aspecten en de monitoring van toepassing van de rechtsregels, instituties, maatschappelijke terreinen, opinieklimaat en het publieke debat, de kwetsbare groepen die voorwerp zijn van discriminatie en onderwijs en bewustwordingsdimensies worden allemaal behandeld. Het is zowaar een programma van aandachtspunten waar instanties en organisaties die antidiscriminatie en gelijke rechten voor alle bevolkingsgroepen in Nederland en Europa een warm hart toe dragen, hun voordeel mee kunnen doen. Zeker nu het nationaal door onder meer het verdwijnen van de Monitor Racisme en Extremisme van de Anne Frank Stichting in toenemende mate aan een totaaloverzicht ontbreekt.
Fotograaf Jasper Groen heeft jouw hulp nodig bij het maken van ¡eXisto! (“Ik besta!”). Voor dit project fotografeerde hij gedurende meerdere jaren Colombiaanse trans mannen en non-binaire personen. Deze twee groepen zijn veel minder zichtbaar dan trans vrouwen. Met dit boek wil hij hun bestaan onderstrepen.
De ruim dertig jongeren in ¡eXisto! kijken afwisselend trots, onzeker of strak in de camera. Het zijn indringende portretten die ook ontroeren. Naast de foto’s komen bovendien persoonlijke en vaak emotionele verhalen te staan, die door de jongeren zelf geschreven zijn. Zo wordt dit geen boek óver, maar mét en voor een belangrijk deel dóór trans personen.
De Deense kunstenares Firoozeh Bazrafkan werd veroordeel wegens racisme.l. In een Deense krant schreef ze in 2011 er van overtuigd te zijn ‘dat moslim mannen over de hele wereld hun dochters verkrachten, misbruiken en vermoorden’. Omdat ze hiermee alle islamistische mannen op één hoop gooide, oordeelde de rechter dat hier sprake was van racisme.
Ook al heeft Denemarken een inmiddels roemruchte traditie als het gaat om vermeende beledigingen van een religieuze stroming, het weerhoudt Bazrafkan niet de situatie in Iran aanhoudend te bekritiseren. ‘Zo vier ik de Iraanse islamitsiche revolutie’, zegt ze met dit filmpje.
OPINIE - Verblind door euroscepticisme bekritiseert filosoof Sebastien Valkenburg een voorbeeldstatuut voor de bestrijding van racisme, antisemitisme en vreemdelingenhaat.
Valkenburg maakt zich in de weekendbijlage van Trouw deze week kwaad over ‘Brusselse tolerantie’ die ons de mond zou kunnen snoeren. Hij verwijst daarbij naar een document dat onlangs is aangeboden aan het Europese Parlement door de European Council on Tolerance and Reconciliation, een particuliere organisatie die in 2008 is opgericht door Aleksander Kwasniewski,voormalig president van Polen en Moshe Kantor, president van het Europese Joodse Congres ter bestrijding van racisme, antisemitisme en vreemdelingenhaat.
Het document is bedoeld als een statuut ter bevordering van tolerantie in Europa. Het geeft ook gedetailleerde richtlijnen voor de handhaving en de strafrechtelijke vervolging van discriminatie van allerlei groepen, van haat zaaien en andere manifestaties van intolerantie. Zo staat er dat jongeren die veroordeeld worden wegens haat zaaien een rehabilitatieprogramma moeten volgen om hen een cultuur van tolerantie bij te brengen. De ruime definities van groepen, van belediging en hate crimes en het idee van een onafhankelijk Nationaal Monitoringsinstituut dat de tolerantie moet bewaken geven een tendens aan die niet zonder risico’s is voor de vrijheid van meningsuiting.
Waar Valkenburg terecht bezwaar tegen maakt is het begrip van tolerantie dat aan dit document ten grondslag ligt. Tolerantie gaat over het toelaten van iets ondanks de bezwaren die je ertegen hebt. Zoals in de aan Voltaire toegeschreven uitspraak: ‘Ik verafschuw wat u zegt maar ik zal het recht om dat te zeggen met mijn leven verdedigen.’ In het door Valkenburg gewraakte stuk is tolerantie echter meer een opdracht om anderen fatsoenlijk, met respect te behandelen. En dat kan betekenen afzien van bepaalde uitingen. Hier wordt het begrip dus volledig omgedraaid: van de “ontvanger” van een onwelgevallige uiting die deze ondanks zijn bezwaren laat gaan naar de “zender” die moet worden bewogen fatsoen en respect te tonen.
ANALYSE - Het is ernstig gesteld met het kritische discours in Nederland als Joost Niemöller zowaar een goed punt heeft. Rob Wijnberg, correspondent Media, Politiek & Filosofie van De Correspondent (dat is kennelijk geen pleonasme), schreef een stuk naar aanleiding van de Zwarte Piet-discussie waarin hij zowel voor- als tegenstanders van de huidige Pietvorm aan de kaak stelt.
In dit artikel betoogt Wijnberg dat hij een ‘raciaal skepticus’ is. Hiermee bedoelt hij dat rassendenken een vorm van essentialisme is: een manier van denken die uitgaat van onveranderbare genetische verschillen tussen mensen en die gebruikt als verklaring voor gedragsverschillen of het vaststellen van een morele hiërarchie. Zulk denken, zegt Wijnberg, is racistisch en dat wijst hij af. In plaats daarvan moeten we begrijpen dat mensen slechts gradueel van elkaar verschillen, niet in essentie, en dat daarom categorieën zoals ras geen betekenis hebben.
Even heel simpel gezegd: er zijn geen ‘blanken’ en ‘zwarten’, er zijn alleen tinten. Vandaar ook dat de raciaal scepticus het concept ‘ras’ typeert als een ‘culturele misvatting’.
Vervolgens beticht hij Quinsy Gario, die de discussie over Zwarte Piet zou hebben aangezwengeld, van dezelfde fout: door Zwarte Piet racisme te noemen denkt hij in rassen – als iets dat echt bestaat, in plaats van de categorie te herkennen als een illusie. Aan de ene kant, betoogt Wijnberg, wil Gario dat we ras niet zien, zodat racisme onmogelijk wordt; aan de andere kant vindt hij Zwarte Piet racisme en vindt hij het verkeerd dat witte Nederlanders dat niet zien. We moesten het toch juist niet zien? Zo is de redenering van de filosoof.
Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.
In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.
De Australische kunstenaar Gordon Bennett heeft er bezwaar tegen alleen als spreekbuis voor de Aboriginals gezien te worden. Dat doet geen recht aan zijn identiteit, waar wat Schots en Engels bloed in zit, zo stel hij. Wel verwerkt hij Aboriginal elementen in zijn werk.
Filmpje bij Kunst op Zondag | Racisme, van zondag 3 november 2013.
Verwant aan Cobra was dichter en beeldend kunstenaar Lucebert. In “Er is een grote norse neger in mij neergedaald” verwijst hij naar het besef dat hedendaags racisme nog veel met vroegere slavernij te maken heeft. Het gedicht is door Ramsey Nasr in dit filmpje verbeeld (uit de serie Dichter draagt voor).
Filmpje bij Kunst op Zondag | Racisme, van zondag 3 november 20013.
‘Politiecontroles op basis van uiterlijk zijn een onderschat maatschappelijk probleem,’ zegt Jair Schalkwijk van Stichting Doetank, ‘deze film toont het topje van de ijsberg.’ Met de film wil de Doetank laten zien dat preventief politiewerk veel ruimte overlaat voor de oordelen van individuele agenten. Schalkwijk: ‘Vooroordelen spelen een te grote rol in het handelen van politiemensen.’ Dat bleek eerder al uit onderzoek van Sinan Cankaya en recent weer uit een rapport van Amnesty International. Op 28 oktober organiseert Doetank een avond in de Melkweg met onder andere Ahmed Marcouch, rapper Gikkels en Sinan Cankaya over het onderwerp.