Superhelden en sjlemielen

Aan het begin van de vorige eeuw was het voor Russische joden nauwelijks mogelijk om actief deel te nemen aan het openbare leven. Dankzij de anti-joodse maatregelen van het tsaristische bewind werden zij uitgesloten van de politiek, kunst, literatuur en theater. Mede dankzij de emancipatie van de joden elders in Europa en de Russische revolutie kwam hier vanaf het tweede decennium langzaam verandering in. Russische schilders lieten zich scholen in Parijs en raakten onder invloed van grote schilders in die tijd als Cézanne, Picasso en Braque. Het zorgde voor een vernieuwd bewustzijn onder Russisch-joodse kunstenaars dat echter geen lang leven beschoren was.

In de tentoonstelling Moderne meesterwerken uit Moskou heeft het Joods Historisch Museum een selectie gemaakt van de meest vernieuwende Russisch-joodse kunstenaars uit de periode 1910-1940. Een aantal van hen zijn wereldwijd bekend geworden, terwijl de meesten in de vergetelheid zijn geraakt. De kunstwerken zijn afkomstig uit de Staats Tretjakov Galerie en het A.A. Bachroesjin Centraal Nationaal Comité in Moskou.

Aanvankelijk werd de socialistische staat met open armen ontvangen door de Russisch-joodse kunstenaars. Het nieuwe klimaat schiep mogelijkheden voor een nieuw experiment dat bekend werd onder de noemer Russisch avant-gardisme. Tal van kunstenaarsgroepen werden opgericht zoals bijvoorbeeld Ruiten Boer waarbij het eerste symbool staat voor het gevangenisuniform en het tweede voor de kunst. Eén van de oprichters van deze groep was Robert Falk die het kubisme introduceerde in Rusland in onder andere Portret van Midkhad Refatov (1915) en Vrouw in rode jurk (1918). Ook ontsonden in deze periode stromingen zoals het constructivisme (abstracte constructies van lijn, vlak en kleur) en het suprematisme (het gebruik van geometrische figuren zoals vierkant, cirkel en rechthoek, in 1913 bedacht door Kazimir Malewitsj). Eén van de belangrijkste vertegenwoordigers van beide stromingen was El Lissitzky (1890-1941) die deze gebruikte om zijn abstracte synthese tussen schilderkunst en architectuur te kunnen vervolmaken.

“De ziel van het model, sommigen van hen stralen iets uit van datgene wat alles week maakt en dat men graag wil schilderen.” – Helene Schjerfbeck

Ondanks dat Helene Schjerfbeck (1862 – 1946) de bovenstaande quote voor anderen bedoelde, was deze in de laatste jaren van haar leven vooral op haarzelf toepasbaar. De in een isolement levende kunstenares schilderde bij gebrek aan nieuwe modellen vooral zichzelf en meer ook uit praktische overwegingen omdat het model dan tenminste altijd beschikbaar was. En het is maar goed ook dat ze zo aan zichzelf overgeleverd was, want de werken die daaruit voortvloeiden tonen een prachtige weerspiegeling van een gezicht dat in verval is en de psyche die daarin meegaat. Het was de zogenaamde ‘dubbele blik’ die Schjerfbeck in haar portretten aanschouwelijk wilde maken. Daarbij liet ze steeds vaker iets weg uit dat gezicht, waardoor de afbeelding een soort realistisch kubisme over zich krijgt. In het Zelfportret met rode punt (1944) bijvoorbeeld, is er eigenlijk nog maar één oog overgebleven en kijkt het ander je hologig aan, waarmee ze de leegte van haar laatste jaren tot uitdrukking brengt. Haar laatste portret uit 1945 is meer een schets die als een dodenmasker in twee dimensies kan worden beschouwd.

I think the works are probably less perverted than people are generally – Michael Kirkham

Zo reageerde de Britse kunstenaar op de kritiek op zijn werk dat het banaal zou zijn. Laten we wel wezen; sex sells en men zou zijn werk zo op het eerste oog ook pervers kunnen beschouwen. Zo ziet men een naakt vrouwenlichaam tot aan het middel op het schilderij dat de titel L’ origine du monde (2006) draagt of zoals de hierboven afgebeelde zich ontkledende vrouw op een begraafplaats. Kirkham beeldt het allemaal af op doeken van twee bij één meter waarmee hij je recht in het gezicht slaat. Een aandachtiger blik leert echter dat er een diepere betekenis achter zijn werk schuil gaat. Kirkham maakt een soort van magisch-realitische werken die echter aan duidelijkheid niets te wensen over laten.

De figuren in zijn werk stralen namelijk allemaal een enorme leegte uit. Het is volgens Kirkham de verbeelding van de drang van de hedendaagse mens naar steeds meer excessen en wanneer men deze heeft uitgeoefend, valt men direct in een gat, alweer zoekend naar een nieuw en extremer excess. Het lijkt erop of Kirkham de momenten heeft bevroren waarop de bevrediging uitmondt in deceptie. De figuren hebben een volledige desinteresse voor hun omgeving en lijken te dwepen in nietsontziende lethargie. De naakten in Kirkham’s schilderijen zijn daardoor volledig ontdaan van enige erotische lading. Daar komt nog eens bij dat hij de figuren een glimmend voorkomen heeft gegeven waardoor de afstand tussen kijker en afgebeelde alleen maar verder wordt vergroot.