De Europese canon (16-20)

In de alweer vijfde aflevering in de reeks over de Europese canon gaan we kijken naar de overgang van Middeleeuwen naar Nieuwe Tijd. De Grote Ontdekkingen Periode: Vanaf 1419 Vanaf 1419 organiseerden de Portugezen systematische verkenningstochten langs de westelijke kust van Afrika. Die werden steeds ambitieuzer. Bartolomeu Dias passeerde in 1488 Kaap de Goede Hoop, Vasco da Gama bereikte in 1497 India. In de tussentijd was Columbus namens de reyes católicos de Atlantische Oceaan overgestoken. Rond 1500 begonnen de Europeane nte begrijpen dat Columbus niet in India was aangekomen, zoals hij dacht, maar een nieuwe wereld had ontdekt. [caption id="attachment_350573" align="aligncenter" width="348"] Vroege kaart van Amerika[/caption] We spreken van “de grote ontdekkingen”, namelijk de ontdekking van de al bestaande handelsnetwerken rond de Indische Oceaan en de Caribische Zee. Maar de grootste ontdekking was dat er een nieuwe wereld was, met bewoners die niet stonden vermeld in de Bijbel. De vraag naar hun herkomst speelt nog altijd, maar rond 1500 was er een veel belangrijkere vraag: wat was de informatie uit de Bijbel nog waard? [caption id="attachment_350575" align="aligncenter" width="400"] Collegium Trilingue, Leuven - foto Jona Lendering[/caption] Humanisme Periode: Rond 1516 De vraag naar de compleetheid van de Bijbel kwam niet uit de lucht vallen. Al een eeuw waren er geleerden, ze zogeheten “humanisten”, die probeerden antieke teksten zo wetenschappelijk mogelijk te bestuderen. Erasmus van Rotterdam paste de nieuw ontwikkelde technieken toe op de Bijbel. Om christenen in contact te brengen met het Woord van God, ontdaan van alle onvolkomenheden die kopiisten er (ondanks alle goede intenties) in het voorgaande anderhalve millennium in hadden laten sluipen, publiceerde hij in 1516 een nieuwe, zo betrouwbaar mogelijke editie van het Nieuwe Testament. Dat betekende echter ook dat hij botste met de christelijke traditie. Erasmus vernieuwde ook het onderwijs: hij was betrokken bij de oprichting van het Collegium Trilingue in Leuven, waar behalve het Latijn en het Grieks ook het Hebreeuws werd bestudeerd. Feitelijk was de bestudering van de Romeins-Grieks-Oosterse Oudheid nu een van de kerntradities van Europa. [caption id="attachment_350576" align="aligncenter" width="240"] Luther (Catharijneconvent, Utrecht) foto Jona Lendering[/caption] Reformatie en Contrareformatie Periode: De zestiende eeuw Kritiek op de kerk is zo oud als de kerk, maar rond 1400 was deze scherper dan ooit. Sinds 1378 waren er namelijk twee pausen, sinds 1409 zelfs drie, en allemaal beweerden ze de ware patriarch van Rome te zijn. Uiteindelijk organiseerden twee pausen en de keizer het Concilie van Konstanz (1414-1418), dat zichzelf bevoegd verklaarde regels voor de kerk op te stellen. De hervorming van de kerk was dus al een actueel thema toen Martin Luther in 1517 zijn stellingen publiceerde, weigerde die terug te nemen en een schisma ontketende. Al snel waren er naast de lutheranen ook wederdopers en calvinisten, terwijl er ook binnen de kerk van Rome hervormingen waren. Alles draaide uiteindelijk om de wetenschappelijke bestudering van de Bijbel en de mate waarin men eerdere tradities wilde aanvaarden. We spreken van de Reformatie en van de Contrareformatie, en deze twee processen, wortelend in een eerder verlangen naar hervorming, markeren de overgang van de Middeleeuwen naar de Nieuwe Tijd. [caption id="attachment_350577" align="aligncenter" width="276"] Een zestiende-eeuwse munt als gevelsteen (Zandhoek 14, Amsterdam) foto Jona Lendering[/caption] Kapitalisme Periode: 1531 Alternatieven: Venetië, de Prijsrevolutie In het antieke en middeleeuwse wereldbeeld kende men geen economische groei. De rijkdom van de een ging automatisch ten koste van de ander. Wie een bedelaar iets toestopte, gaf hem geen aalmoes, maar gaf alleen maar terug wat altijd al van hem was geweest. Een koopman moest dus uitkijken dat hij niet teveel winst maakte, want dat zou zijn onsterfelijke ziel in gevaar brengen. Tegelijk was duidelijk God wel handel had gewild, want anders waren de natuurlijke hulpmiddelen wel gelijkmatig over de aarde verspreid geweest. In de vijftiende eeuw begon men anders tegen handel te kijken en ontstond een vroege vorm van kapitalisme. Wie een jaartal zoekt, zou 1531 kunnen noemen, toen Antwerpen zijn Handelsbeurs kreeg. Als je een eerder begin wil, denk dan aan Venetië. Je zou ook kunnen wijzen op de Prijsrevolutie van de zestiende eeuw: door de aankomst van enorme zilvervloten uit de Nieuwe Wereld was zilver niet langer schaars, verloor het aan waarde en werden zilverstukken voor het eerst handzame betaalmiddelen. De economie monetariseerde en dat bevorderde weer de handel. [caption id="attachment_350578" align="aligncenter" width="300"] Simon Stevin, Public domain, via Wikimedia Commons.[/caption] Wetenschappelijke Revolutie Periode: Vanaf 1543 In 1584 stelde Simon Stevin, die daarvoor de toren van de Nieuwe Kerk in Delft was beklommen, vast dat een loden en een houten bal even snel vielen en dat het aloude idee dat zware voorwerpen sneller vielen dan lichte, onjuist was. Het is maar een van de vele experimenten waarmee Europese geleerden de natuur onderzochten. Had men aanvankelijk de inzichten van de oude Joden, Grieken en Romeinen nog hoog aangeslagen, voortaan gold de eigen waarneming als doorslaggevend. Onderzoekers als Tycho Brahe en Andreas Vesalius kwamen met nieuwe ideeën, mannen als Stevin werkten die verder uit, Johannes Kepler voegde de wiskunde toe, en uiteindelijk vatten geleerden als Isaac Newton alles samen in grote, overkoepelende theorieën. Wie een jaartal zoekt, kan aan het begin van de Wetenschappelijke Revolutie 1543 noemen, toen Vesalius en Copernicus hun boeken publiceerden, of kan kiezen voor 1666, toen de Académie des sciences werd opgericht en wetenschap tot overheidstaak werd gemaakt. Ik kies voor 1584, om een blunder te compenseren van het Rijksmuseum van Oudheden, dat in 2022 een expositie had over belangrijke wetenschappelijke boeken, en het presteerde Simon Stevin te negeren en de Wetenschappelijke Revolutie te illustreren met een boek van een of andere Italiaan, waarvan de naam me even niet te binnen wil schieten. De Europese canon … … gaat ook morgen weer verder, en er is een verantwoording. U blijft op de hoogte van deze reeks (en van alle blogjes) via het WhatsAppkanaal. Dit artikel verscheen eerder bij Mainzer Beobachter.

Door: Foto: Flickr CC BY 2.0 DEED European Parliament - A smile hidden behind the European flag
Foto: Maya-schaal voor een bloedoffer met middenin de Maïsgod (Costa Rica; MAS, Antwerpen, foto auteur)

Kunst op Zondag | Precolumbiaanse kunst

Ongetwijfeld woedt er discussie over de vraag of we de geschiedenis van de Amerika’s vóór de komst van Columbus nog moeten aanduiden als “precolumbiaans”. Zoals alle historische periodiseringen, verheldert én verdoezelt ook dit etiket. Ja, de komst van mensen van overzee was een schok, een breuk. Nee, er waren continuïteiten.

Azteekse watergodin uit Mexico (MAS Antwerpen; foto auteur)

Azteekse watergodin uit Mexico (MAS Antwerpen)

Schok en continuïteit

De klap van de Spaanse aanwezigheid was in elk geval onvoorstelbaar. De conquistadores kwamen met schepen, paarden, kanonnen, christendom, gouddorst en het pokkenvirus. De mensen in Midden-Amerika, die leefden in wat wij het Chalcolithicum zouden noemen, konden zich geen voorstelling maken van wat hun te wachten stond. Vermoedelijk begrepen ze het evenmin nadat Hernán Cortés, samen met de Tlaxcalteca’s en de Texcoca’s, de hoofdstad Tenochtitlan had verwoest. De ervaren schok schiep ruimte voor de snelle verspreiding van het christendom en de Spaanse taal.

Een Maya-hoofd uit Guatamala (MAS Antwerpen, foto auteur)

Een Maya-hoofd uit Guatamala (MAS Antwerpen)

Er bleven ook dingen hetzelfde. De Azteekse Drievoudige Alliantie mag dan in 1521 gewelddadig ten onder zijn gegaan, in Mexico leven nog een kleine twee miljoen Azteken en het Nahuatl is een levende taal, waarin men informatie over het verleden mondeling doorgeeft. We bezitten zo’n tachtig Azteekse boeken, uitgegeven door de Leidse onderzoeker Maarten Jansen. Daarvan zijn er vijftien precolumbiaans, terwijl ook de jongere boeken informatie bevatten over de precolumbiaanse periode. Over de Maya’s, waarvan er in Guatamala en Yucatán nog acht miljoen leven, is iets soortgelijks te zeggen. Een voor hen belangrijk boek, Popol Vuh, bevat verhalen over de vroegste periode. Kortom: er zijn bronnen van informatie.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Foto: The Integer Club (cc)

Gods schaduw

RECENSIE - Plots lijkt er iets mis te gaan. Na honderd pagina’s over de voorouders en de jonge jaren van sultan Selim moet de lezer onverwacht 150 pagina’s tot zich nemen over Columbus, de val van Granada, de ontdekking van Amerika en ga zo maar door. Pas daarna, rond pagina 250, pakt Alan Mikhail de draad weer op en komt Selim ‘de Grimmige’ aan de macht. Wat Mikhail de lezer (klaarblijkelijk) duidelijk wil duidelijk maken is dat de ontdekking van Amerika niet los kan worden gezien van de strijd van de Europeanen tegen de islam. Hij zal uitleggen hoe dat écht zit.

Voor wie een beetje ingevoerd is in de geschiedenis van Europa rond 1500, is dat een open deur. Iedereen weet dat Columbus zijn gevaarlijke plan om naar het Westen te varen, om zo het oosten te bereiken, aan het Spaanse koningspaar Ferdinand en Isabella probeerde te verkopen door te stellen dat hij zo contact kon leggen met de tegenstanders van de islam in Oost-Azië, waardoor de aartsvijand van Spanje ingesloten zouden worden. Columbus werd daarbij, zo blijkt uit zijn overvloedige papieren, gedreven door zijn obsessie om in navolging van de Portugezen grote ontdekkingen te doen. Hij schreef over zeereizen, getuigenverklaringen, kaarten, astronomie – maar vrijwel geen woord over de islam. Maar volgens Mikhail was Columbus een echte moslimhater. Al in zijn inleiding noemt hij Columbus een matamoros, een ‘morendoder’, en voegt daaraan toe (p.12):

Foto: Post-Atheïst

Post-atheïst | Columbus

COLUMN - U weet het: in 1492 bereikte Columbus Amerika. Iets minder beroemd, maar even belangrijk: Bartolomeüs Diaz leidde in diezelfde jaren de eerste westerse expeditie naar de Indische Oceaan. De twee mannen ontdekten echter méér dan alleen twee zeevaartroutes: ze voeren in feite het middeleeuwse wereldbeeld aan flarden.

Het is niet zo dat de middeleeuwers dachten dat de aarde een platte schijf was: dat misverstand is in 1828 door de Amerikaanse romancier Washington Irving de wereld in geholpen. Columbus, Diaz, hun matrozen en hun opdrachtgevers wisten heel goed dat de aarde een bol was. Wat wel nieuw was, was Diaz’ conclusie dat de Indische Oceaan geen binnenzee vormde en viel te bereiken door van de Atlantische Oceaan om Kaap de Goede Hoop heen te varen. Dat betekende, om te beginnen, dat het Verre Oosten per schip te was bereiken en dat er voor ondernemers prachtkansen lagen; het betekende bovendien het ongelijk van de Griekse geograaf Ptolemaios, die in de Renaissance gold als onfeilbaar.

Columbus’ ontdekking oogde aanvankelijk minder schokkend: hij was in China of Japan of India aangekomen, een wereld waarover de Europeanen al hadden gehoord. Pas enkele jaren later zonk in dat Columbus een nieuwe wereld had ontdekt. En dat was problematisch, want dat betekende dat er naast Europa, Azië en Afrika een vierde continent was, onbekend aan de antieke auteurs. Erger: er woonden mensen – en waar kwamen die nou vandaan?

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: Post-Atheïst

Post-atheïst | Erdoğan over Amerika

COLUMN - Moslims hebben Amerika ontdekt, aldus de Turkse president Recep Erdoğan. Het gebeurde in 1178 en het bewijs, opgeduikeld door ene Youssef Mroueh, is dat Columbus in zijn logboek zou vermelden dat hij op maandag 21 oktober 1492 een moskee zag op een heuvel aan de kust van Cuba.

De claim klopt niet en dan bedoel ik niet dat 21 oktober in dat jaar viel op een zondag. En ik bedoel evenmin dat Columbus’ schepen op dat moment niet bij Cuba waren. Het probleem is dat het logboek, dat in 1991 in het Nederlands is vertaald door Hans Werner, domweg niet is te gebruiken voor dit type informatie.

Maar eerst: welke passage hebben Mroueh en Erdoğan op het oog? Het gaat om een beschrijving die we aantreffen in het logboek van maandag 29 oktober 1492, waarin we lezen we dat er

mooie bergen zijn die aan de Peña de los Enamorados doen denken. Eén daarvan heeft op de top een kleiner bergje dat oprijst als een sierlijke moskee.

Niks moskee dus, een bergtop die eruitzag als een moskee. Mrouehs claim is op niets gebaseerd en de president van Turkije bewijst met deze wartaal zijn land geen dienst.

Foto: Bron: Wikimedia Commons

Columbus

ACHTERGROND - In 1291 dwongen de Mamelukken de laatste kruisvaarders het Heilig Land uit. Je zou zeggen dat alle hoop om ooit Jeruzalem nog te bevrijden – de kruisvaarders waren de stad 47 jaar daarvoor al definitief kwijtgeraakt – daarmee vakkundig de grond in was geboord, maar niets was minder waar. Tweehonderd jaar later had de gedachte aan de bevrijding van Jeruzalem nog zoveel invloed dat hij een rol kon spelen in een gebeurtenis die normaal gesproken nooit daarmee in verband wordt gebracht: de ontdekking van Amerika.

Iedereen heeft op school geleerd dat Columbus probeerde om via de oceaan een weg naar de Oost te vinden, dat Amerika in de weg lag en zo toevallig ontdekt werd. Iedereen heeft ook op school geleerd dat het zoeken van alternatieve routes naar de Oost ingegeven werd door de zeer lucratieve handel in specerijen. Tussen Europa en de Oost lag echter een door moslims beheerst stuk land in de weg. Dat het moslims waren, hoefde geen probleem te zijn maar handel die over land ging, wilde nog wel eens blootstaan aan heffing van tol, belasting, smeergeld en andere ongemakken die door plaatselijke heersers waren ingesteld. Al die tussenpersonen konden in één klap worden uitgeschakeld als vanuit Europa een directe route naar de Oost gevonden kon worden.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

SGP bepleit platte aarde

Elke week maakt GeenCommentaar ruimte voor een artikel van de satirische website de Speld! Nieuws zonder de ‘feitish’ van de reguliere media.

De rand is gevaarlijk! (Flickr/A Siegel)

Volgens SGP-Kamerlid Kees van der Staaij zijn kinderen al eeuwen het slachtoffer van de ‘pure indoctrinatie’ van een heidense gotspe die sinds Columbus over een platte aarde heerst. De illusie van een ronde aarde wordt als waarheid verkondigd terwijl zowel het Heilige Schrift als wetenschappers op één lijn zitten over een platte. Van der Staaij: “Onze kinderen moeten leren lezen en schrijven. Het is goed dat het vaak lukt, maar stuitend dat men dan deze fabels op het bord krijgt in plaats van heilig schriftuur.”

De ‘ronde aarde theorie’ is volgens Van der Staaij ook maar een theorie. De parlementariër stoort zich aan de eenzijdige berichtgeving die over de Nederlandse kinderen wordt uitgestort. “Het kan niet zo zijn dat een kleine sekte van ‘ronde aarde’ – wetenschappers het debat domineert. Sinds mensenheugenis worden onze kinderen voorgelogen en gehersenspoeld. Het belachelijke idee dat de aarde een bal zou zijn, die ons allemaal aantrekt als een soort reuzenmagneet, moet tegengesproken worden.”

De SGP laat zich onder andere inspireren door het internationaal toonaangevende gezelschap de Flat Earth Society. De FES beweert dat de aarde eruit ziet zoals in de papieren bosatlas en op de vlag van de Verenigde Naties: ‘plat en overzichtelijk’. Het gezelschap weet de oude boodschap toegankelijk te brengen. Ieder kind dat de aarde moet uitbeelden kiest toch eerder voor een pannenkoek dan een sinaasappel, zo laat de society weten. En als u moet kiezen tussen Hitler (ronde aarde) en de paus (plat), dan kiest u toch ook voor laatstgenoemde?

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.