Uit angst voor de opstand

In de jaren zestig kreeg BVD-medewerker Marinus de Meijer het verzoek om de geschiedenis van de voorgangers van de geheime dienst vast te leggen. De Meijer zat vlak voor zijn pensioen en hij was de enige van zijn collega’s die de vooroorlogse inlichtingendiensten uit eigen ervaring kende. Voor de oorlog was hij medewerker van de inlichtingendienst van de Rotterdamse politie en in die functie had hij veel te maken met de Centrale Inlichtingendienst (CI). Toen de oorlog aanbrak en het hele CI-archief vernietigd moest worden, begroef hij in zijn achtertuin een kist met stapels rapporten over communisten en trotskisten. ‘Mijn archief’ noemde hij dat. Het werd direct na de oorlog de basis voor de cartotheek van de BVD aan de hand waarvan in de Koude Oorlog een groot deel van links Nederland werd gevolgd. Het rapport van De Meijer was in 1968 klaar, maar het bleef –uiteraard– intern. Het is onlangs alsnog, deels gewit, vrijgegeven na een inzageverzoek aan de AIVD. Medewerkers van de Radboud Universiteit hebben het rapport in leesbare vorm online gezet. Een lofwaardig initiatief. Het rapport was de aanleiding voor een bundel beschouwingen over het werk van inlichtingen- en veiligheidsdiensten onder de titel Uiterst Vertrouwelijk; achter de schermen van de Nederlandse geheime diensten. Die ondertitel suggereert meer dan waargemaakt kan worden in het geval van een geheime dienst. De auteurs gebruiken de geschiedschrijving van De Meijer om te reflecteren op hedendaagse ontwikkelingen op dit gebied. Maar het is duidelijk dat De Meijer in zijn interne rapportage meer kwijt kon over het verleden dan de experts van nu over het heden. Daarom is zijn rapport interessanter dan veel in zeer algemene en neutrale termen geschreven bijdragen over de huidige praktijk van de geheime dienst. 'In nevelen gehuld' De Meijer bevestigt in zijn verhaal dat de geheime dienst zijn oorsprong vindt in de angst bij de burgerij voor een opstand van het volk. De vooroorlogse Centrale Inlichtingendienst is in 1919 opgericht direct na Troelstra’s mislukte revolutieoproep in november 1918. Een al enkele jaren in het diepste geheim bestaande afdeling van de Generale Staf werd uitgebouwd tot een al even geheime dienst die gegevens moest verzamelen over de georganiseerde arbeidersbeweging en alles wat communistisch, sociaaldemocratisch of anarchistisch was. Pas vanaf de jaren dertig kwamen daar ook de fascisten. bij, maar die stroming kreeg zeker in het begin duidelijk veel minder aandacht. Niet in de laatste plaats omdat de hoogste militaire baas generaal Seyffardt sympathiseerde met de NSB en zichzelf en veel van zijn kompanen wilde beschermen tegen gesnuffel van de CI (de generaal trad in de oorlog in dienst van de bezetter; hij werd in 1943 door het verzet geliquideerd). De CI volgde op aangeven van de gemeentelijke politie-inlichtingendiensten ongeveer driehonderd organisaties, het overgrote deel daarvan was links. Daaronder ook vredesgroepen, zangverenigingen en antifascisme comités. Het lijstje van rechtse clubs dat De Meijer in zijn rapport heeft opgenomen telt 25 namen. Staatsrechtelijk was de CI, zoals Rowin Jansen in Uiterst Vertrouwelijk schrijft, ‘in nevelen gehuld’. Het bestaan van de dienst was geheim, ook voor de volksvertegenwoordiging. ‘De ministers besloten de dienst onvindbaar te maken op de begroting.’ Deels kwam de financiering uit het bedrijfsleven dat in ruil daarvoor mocht delen in de inlichtingen die de dienst van de gemeentelijke politie kreeg. Zo kon een bedrijf als Philips de arbeidsrust bewaren en verkeerde elementen van de werkvloer weren. Zaanstreek De CI was een politieke inlichtingendienst, net als de BVD na de oorlog. De neutrale insteek van nogal wat bijdragen in deze bundel over het optreden van de dienst in heden en verleden verhult dat jammer genoeg. Je kunt een geheime dienst omschrijven als een ‘dienend of ondersteunend apparaat binnen de uitvoerende macht’. Maar daarmee blijft de maatschappelijke en politieke betekenis van het daadwerkelijke optreden van zo’n apparaat buiten het zicht. Totdat journalisten daarover gaan schrijven. Zoals het onlangs verschenen boek van Erik Schaap over de geheime dienst in de Zaanstreek. Het geeft een inkijkje in het optreden van de Zaanse politie-inlichtingendienst die geen problemen had met de inzet van een drugsverslaafde crimineel tegen communisten, anarchisten en krakers. De precieze rol van de BVD ligt helaas nog verborgen in de archieven van de AIVD. Datzelfde geldt ook voor het verhaal van Schaap over de CPN-wethouder van Oostzaan die betrokken was bij de fake-partij die de BVD enkele jaren in stand hield om maoïsten in de gaten te houden. Veel aanwijzingen, geen onomstotelijk bewijs. Daarom is het de hoogste tijd dat de AIVD na de persoonsdossiers ook de beleidsdocumenten van de BVD openbaar maakt. De 'onvermijdelijke politisering' In Uiterst Vertrouwelijk schrijft de Utrechtse historicus Eleni Braat een interessante bijdrage over ‘de onvermijdelijke politisering van de inlichtingendiensten’. Zij biedt terecht een tegenwicht tegen de neutrale, ambtelijke insteek bij de beschrijving van het werk van onze spionnen. Braat noemt die politisering overigens ‘niet perse negatief’. Je mag hopen dat de dienst die de democratie moet beschermen doordrenkt is van een democratisch ethos en politiek gesproken niet de verkeerde richting in wandelt. Waar het om gaat is de erkenning van het feit dat een geheime dienst door zijn aard risico’s loopt op tunnelvisies, groepsdenken, eenzijdige werving van medewerkers en gebrek aan reflectie. En dat verantwoording moet worden afgelegd over de wijze waarop de dienst daarmee omgaat. Want dat het ook een verkeerde kant op kan gaan, heeft de geschiedenis van zowel CI als BVD wel geleerd. Uiterst vertrouwelijk; achter de schermen van de Nederlandse geheime diensten. Constant Hijzen, Bart Jacobs, Rowin Jansen & Florentijn van Kampen (red.). Querido, €23,50 De geheime dienst en de Zaanstreek 1945-2002, Erik Schaap. Brave New Books, €17,95

Door: Foto: Emory Allen (cc)
Foto: Emory Allen (cc)

AIVD herhaalt fouten uit het verleden…….

, door

BRIEF - ….en de politiek volgt de geheime diensten nog steeds.

Een open brief aan de Kamerfractie van D66* bij de presentatie van het boek ‘De BVD in de politiek‘ op woensdag 15 juni j.l.

Geachte Kamerleden

Dit boek gaat over de wijze waarop de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw heeft geprobeerd de Communistische Partij van Nederland te ondermijnen. Een afgesloten hoofdstuk zult u zeggen. Maar:  ‘Als we het verleden niet kennen, begrijpen we het heden steevast verkeerd’ schreef de politicoloog John Keane onlangs in De Groene. ‘Kennis van het verleden helpt ons de maat der dingen te vatten.’ En daarom ben ik zo vrij om uw aandacht te vragen voor mijn boek. D66 is een partij die openheid en de bescherming van privacy en andere burgerrechten hoog in het vaandel heeft staan. Juist deze waarden staan nu opnieuw op het spel. Daarom hoop ik van harte dat u bereid bent de lessen uit deze geschiedenis ter harte te nemen.

Wat ik over het verleden van het binnenlandspolitiek optreden van de geheime dienst heb kunnen reconstrueren is tamelijk onthutsend. Voor sommigen is dat misschien ook weer niet zo verrassend na de onthullingen van BVD-geschiedschrijver Dick Engelen in 1995. Mijn onderzoek heeft echter nieuwe informatie opgeleverd die eens temeer laat zien dat de BVD zijn mandaat verregaand heeft overschreden. En vooral: kon overschrijden door een ernstig tekort in de politieke verantwoording. Ook op dat punt hoop ik bij u gehoor te vinden voor wat er uit het verleden kan worden geleerd.

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Mededeling

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Mededeling

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Foto: Thomas Quine (cc)

Hoe de AIVD omgaat met een eenvoudig inzageverzoek

, door

Openheid bij de geheime dienst? Een onmogelijke zaak, dat begrijpt een ieder. Maar verantwoording achteraf over het optreden van de dienst in een afgesloten tijdperk? Over organisaties en groepen die allang niet meer bestaan of waar geen enkele dreiging meer van uitgaat? Moet daar ook nog moeilijk over worden gedaan?

In het boek ‘De BVD in de politiek‘ heb ik een poging gedaan de geschiedenis te ontrafelen van operaties die de BVD meer dan zestig jaar geleden uitvoerde om de CPN te ontregelen. Daarvoor kon ik naast vele andere bronnen ook gebruikmaken van enkele deels bewerkte archiefstukken van de AIVD. Het was voldoende om ontsporingen in beeld te brengen en te laten zien hoe belangrijk toezicht en controle zijn. Maar weten we nu alles? Niemand kan het zeggen. De inzageprocedure bij de AIVD werpt nog steeds belemmeringen op, de overdracht van archiefstukken aan het Nationaal Archief waar iedereen inzage kan krijgen, is gestokt. Het is niet duidelijk hoeveel en welke stukken inmiddels zijn vernietigd. In de jaren negentig is daar nog flink over gesteggeld in de Tweede Kamer, maar het onderwerp is geleidelijk weggezakt in de politieke prioriteitsstelling. Daarom heb ik mijn boek afgesloten met een hoofdstuk over de nog steeds voortdurende ‘geheimhoudingsreflex’ (een term van de historicus prof.dr. Hans Blom). Het volgende is een deel uit dit hoofdstuk.

Foto: Roel Wijnants (cc)

De overjarige geheimen van de BVD

, door

VERSLAG - In de jaren vijftig van de vorige eeuw waren alle inspanningen van de geheime dienst gericht op de bestrijding van het communisme. Onderzoek daarnaar wordt nog steeds belemmerd door de ‘geheimhoudingsreflex’ van de AIVD.

Ondanks dat transparantie vrijwel elke politicus tegenwoordig in de mond bestorven ligt heeft de overheid nog steeds vele geheimen. Gevoelige dossiers blijken keer op keer extra gevoelig omdat er informatie is achtergehouden die pas na volhardend speurwerk van journalisten boven tafel komt. De geheimhouding raakt niet zelden de integriteit en reputatie van huidige diensten, diensthoofden en zittende politici. Verklaarbaar, al deugt het in de meeste gevallen niet en is het strijdig met die veelgeroemde openheid die de overheid tegenwoordig nastreeft. Als die geheimhouding echter ook gehanteerd wordt voor het overheidsbeleid van meer dan zestig jaar geleden lijkt alle redelijkheid zoek. Zoals bij de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de militaire inlichtingendienst MIVD, waar, zoals Prof. Dr. Hans Blom, emeritus hoogleraar geschiedenis, het formuleerde ‘per saldo de geheimhoudingsreflex overheerst’.

Zullen we ooit kunnen achterhalen wat de geheime dienst in het verleden ter bescherming van onze democratie allemaal heeft uitgespookt? Van de naoorlogse archieven is nog slechts een fractie overgedragen aan het Nationaal Archief, dat de taak heeft alle overheidsarchieven openbaar toegankelijk te maken. De Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten geeft burgers onder zeer strikte condities toegang tot de archieven die nog bij de AIVD en de MIVD liggen. Ze kunnen, als ze vermoeden dat de dienst gegevens over hen bewaart, een persoonlijk dossier opvragen. Historici kunnen inzage vragen in ‘bestuurlijke aangelegenheden’ van de AIVD en voorgangers. In beide gevallen zijn de resultaten van dergelijke inzageverzoeken teleurstellend. Veel gegevens worden eenvoudig geweigerd en kopieën van archiefstukken die wel worden verstrekt bevatten veel weggelakte delen.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Foto: FaceMePLS (cc)

De betrouwbaarheid van de AIVD

, door

OPINIE - Waarom ik volgende week tegen de ‘sleepwet’ ga stemmen.

Bezwaren genoeg tegen de nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV). Privacy First heeft een heel alfabet aan kritiekpunten. Amnesty noemt er drie: de privacy van onschuldige burgers die door het ‘sleepnet’ geschonden kan worden, het delen van bulkgegevens met buitenlandse diensten en het vrijblijvende toezicht. Bits of Freedom vindt dat de wet op vijf punten verbeterd zou moeten worden. Naast de drie punten van Amnesty heeft BoF ook nog bezwaar tegen het mogelijk gebruik van databases van allerlei organisaties en tegen het misbruik van zwakke plekken in de software die inbraak in computers moet vergemakkelijken. GroenLinks Kamerlid Kathalijne Buitenweg heeft een reparatiewet ingediend die het sleepnet uit de wet haalt, het delen van gegevens met buitenlandse diensten beperkt en meer garanties biedt voor journalisten en medici bij de bescherming van persoonsgegevens. In De Groene las ik vorige week tenslotte nog een verontrustend artikel over de mogelijkheid die de AIVD krijgt om een eigen database met DNA-gegevens in stand te houden.

De AIVD probeert de critici gerust te stellen met politiek correcte toezeggingen over het gebruik van de nieuwe bevoegdheden. Harm Brouwer, lid van de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD), noemt de wet ‘niet volmaakt’. Hij meent echter dat allerlei toezeggingen die de minister in het Kamerdebat heeft gedaan toch wel voldoende garanties geven voor de nodige zorgvuldigheid van de dienst. Maar waarom staan die garanties dan niet in de wet? En zullen alle ministers zich daar in de toekomst aan houden?

Foto: AJC1 (cc)

Het eenzijdige vijandbeeld van de BVD

, door

RECENSIE - Het debat over de bevoegdheden van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten heeft baat bij een evaluatie van het optreden van de BVD in het verleden.

Constant Hijzen schreef met zijn proefschrift Vijandbeelden; de veiligheidsdiensten en de democratie 1912-1992 een indrukwekkende en originele geschiedenis van de BVD en zijn voorgangers. Er zijn meer boeken verschenen over Nederlandse geheime diensten, waaronder het standaardwerk van de eigen historicus van de BVD, Dick Engelen uit 1995. Maar die boeken gaan vooral over de binnenkant van de dienst. Of het zijn nogal anekdotische verhalen over de avonturen van Nederlandse spionnen die de vijand te slim af zijn. Hijzen concentreert zich op de de relatie tussen de BVD en de omgeving, actoren met een rol in de democratie die de dienst zou moeten beschermen: de politiek, de burgers en de media. In de interactie tussen de nationale veiligheidsdienst en zijn politieke, ambtelijke en maatschappelijke omgeving moet de legitimiteit van het functioneren van de dienst worden gevonden. En daar valt wat de BVD betreft nog wel het een en ander op aan te merken.

Vijandelijke ideologie

Wat Engelen in zijn Geschiedenis ook al duidelijk maakte bevestigt Hijzen: de BVD had een volstrekt eenzijdige dreigingsperceptie. Het communisme was hét grote gevaar voor Nederland, de CPN was een staatsondermijnende ‘vijfde colonne’, communisten waren per definitie niet te vertrouwen. En dat beeld bleef dominant en sturend voor het optreden van dienst tot ver in de jaren tachtig. Ondanks alle bezwaren die tegen deze eenzijdige opvatting van de veiligheid in Nederland al in de jaren zestig en zeventig veelvuldig werden geuit. Kamermoties van onder andere PvdA-Kamerlid Roethof en aanwijzigingen van de PvdA-minister van Binnenlandse Zaken Van Thijn hadden weinig effect.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

Mededeling

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Foto: IISG (cc)

Partij buiten de rechtsstaat

, door

RECENSIE - Het zijn stuk voor stuk bizarre verhalen. De inlichtingendienst BVD die financiële steun verleent aan een afsplitsing van de CPN, om de communistische partij te verzwakken. Die in diezelfde jaren financieel steun verleend aan de minuscule communistische vakbeweging, de Eenheids Vak Centrale (EVC), om te voorkomen dat deze wordt opgeheven waardoor de leden zouden kunnen overstappen naar de nette socialistische vakbond NVV.

Die in 1959 een eigen ‘communistische’ partij opricht (de ‘Socialistische Werkers Partij’), alweer om de CPN te verzwakken, en later ook nog eens (onder de codenaam ‘Operatie Mongool’) een pro-Chinees communistisch partijtje. De BVD’ers/partijleiders gingen zelfs naar Peking, voor besprekingen. Ze werden er met alle egards ontvangen. (De Chinezen wisten hoogstwaarschijnlijk dat ze met Nederlandse geheim agenten van doen hadden.)

Jos van Dijk laat aan de hand van deze idiotie (eerder beschreven in de Geschiedenis van de binnenlandse veiligheidsdienst van Dirk Engelen, uit 1995) zien dat de BVD in die jaren volstrekt zijn eigen gang kon gaan en daarbij, net als haar Amerikaanse evenknie, de FBI, volstrekt geobsedeerd werd door het ‘rode gevaar’ van een partij die in feite al op zijn laatste benen liep.

Snuffelstaat

Dat laatste overigens met dank aan dezelfde BVD want naast dergelijke bizarre (tien jaar later zou men zeggen ‘ludieke’) acties deed de dienst werkelijk alles om communisten uit de samenleving te weren. Ze hield enorme kaartenbakken bij om alle ‘vertakkingen’ van het gevaar in de gaten te kunnen houden.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.