Post-atheïst | Langs de Zijderoute (5)

Ik heb u de afgelopen weken meegenomen langs het Iraanse deel van de Zijderoute en vandaag bereiken we Mashhad, de plaats waar de achtste imam ligt begraven. In een eerder stukje legde ik al uit dat het gaat om Reza, het hoofd van de afstammelingen van de profeet Mohammed, die in 818 in de nabijgelegen stad Toos overleed – vergiftigd, zo zeiden zijn aanhangers, die dit overigens van elke te vroeg overleden leider zeiden.

Het eerste wat je als bezoeker opvalt is de immense omvang van het complex, waardoor het op de pleinen betrekkelijk rustig is, hoewel er toch duizenden pelgrims tegelijk zijn. Alleen in de centrale ruimte, waar het eigenlijke graf is, is het echt heel druk. Het blijft ondertussen typisch Iran: hoewel iedereen hier om religieuze redenen is en het huisje wil aanraken waarin imam Reza ligt begraven, zal de xenofilie het altijd winnen, zodat je als westerling bij elke stap het gebruikelijke “Where are you from?” te horen krijgt.

Dat wil zeggen: zo was het in 2005, toen ik er voor het eerst was en nog kon doorlopen naar het graf. Sindsdien beperkt men de toegang tot moslims. Dat klinkt niet erg gastvrij, en eerlijk gezegd vond ik het ronduit onprettig toen ik bij een tweede bezoek wat materiaal meekreeg dat opriep tot grote inspanningen in de strijd tegen het kwaad. Wat dat was werd niet uitgelegd, maar in de Ahmedinejad-jaren was daarover weinig twijfel.

Het heiligdom in Mashhad

Dit voorjaar was het allemaal een stuk vriendelijker: weliswaar mocht alleen de moslima in mijn gezelschap het graf bezoeken, maar de niet-moslims werden vriendelijker dan ooit verwelkomd. Een mooi gemaakt filmpje, dat ik bij eerdere bezoeken niet had gezien, legde in het Engels uit dat de plaats stond voor vrede en rust. Het was duidelijk dat het mausoleum zich voorbereidde op een tijd na het embargo, met groeiende aantallen buitenlandse bezoekers.

Daarmee is meteen aangegeven dat de beheerders van het heiligdom zo hun eigen ideeën hebben over de toekomst van Iran en niet wachten tot Teheran en Washington eruit zijn. Dat hoeft ook niet, want de stichting die het heiligdom beheert is een van de rijkste organisaties ter wereld. Een vrome sjiiet zal graag bij zijn dood wat nalaten aan imam Reza, en in twaalf eeuwen is een enorm vermogen opgebouwd. Veel personeelkosten staan er niet tegenover, want menig Iraniër stelt er een eer in vrijwilligerswerk te komen doen. De vrouw die ons dit keer begeleidde, vertelde chirurg te zijn en elke week een dag mensen rond te leiden. (Ze bekende dat het buitengewoon lonend was, omdat haar gebeden hierdoor automatisch werden verhoord.) Bij een eerder bezoek werd me verteld dat de man die even verderop stond te vegen, een bekend parlementariër was.

Lage uitgaven, hoge inkomsten: de Astan Quds Razavi, zoals de stichting heet, beheert miljarden. Voor zover ik kan nagaan, bestaat het concern uit achttien enorme ondernemingen (onder andere een tapijtatelier, een bottelarij, een verzekeringsmaatschappij, een broodfabriek, een paar mijnen), vier ziekenhuizen, vijftien culturele en wetenschappelijke instellingen, een congrescentrum, een sportcomplex, liefdadigheidsfondsen en vier uitgeverijen. Mashhad is een staat in de staat en om er toch enig gezag te hebben, heeft de centrale regering in Teheran een paar jaar geleden de provincie Khorasan in tweeën gedeeld.

In meer dan één opzicht doet Mashhad denken aan het Vaticaan: eveneens een pelgrimsoord, eveneens schatrijk, eveneens een politieke factor van belang. De overeenkomst gaat verder, want zoals het Sint-Pietersplein jarenlang een populaire plek is geweest waar mannen prostituees oppikten, zo is Mashhads bazaar voor herenkleding de plaats waar in stemmig zwart gehulde vrouwen mannen benaderen voor een tijdelijk huwelijk.

Het draait in de heilige stad echter uiteindelijk toch vooral om het graf van imam Reza. Op de pleinen hangt, ondanks de duizenden aanwezigen, een wonderlijke, rustgevende sfeer. Sereen kun je het niet noemen: er gebeurt teveel, er is teveel te zien. Toch is het rustig en vreedzaam. Het is een rust die ik in de kerken van Rome nooit zo heb ervaren – ik houd niet van de Sint-Pieter, maar vind Mashhad een fijne plek.

Waarom dat zo is, ik heb geen idee.