COLUMN - Ik begrijp daar dus niets van: dat je een rechtbank begint om de religieuze meningen van anderen te beoordelen en dat je daarna, als je vaststelt dat er aan iemand een vlekje zit, zo iemand overlevert aan de wereldse autoriteiten om hem levend te laten verbranden. Het verontrustende van de Spaanse Inquisitie is niet – om de obligate grap maar meteen te maken, dan hebben we dat ook gehad – dat niemand haar verwacht, maar dat niemand haar begrijpt of begrijpen kan.
Dat ligt aan ons. Wij zijn gewend aan de godsdienstvrijheid en vinden dat de gedachten vrij zijn. Misschien vinden Nederlanders dat nog wel meer dan anderen: onze voorouders kwamen in opstand tegen de koning van Spanje omwille van de ‘liberteyt van conscientie’. Maar wij zijn de uitzonderingen: religieuze intolerantie is van alle tijden en plaatsen. De Romeinse Senaat legde de Bacchuscultus aan banden, Karel de Grote gaf de Saksen de keuze tussen doopvont en schavot, hindoes slaan islamitische heiligdommen kort en klein. De causaliteitsvraag, of intolerantie voortkomt uit religiositeit, is volgens mij onbeantwoordbaar, maar de stelling valt in elk geval te illustreren met een hoop naargeestigheden.
Misschien moeten we, om godsdienstige intolerantie te begrijpen, de verklaring ook niet zoeken in religiositeit zelf, maar ons verplaatsen in de vervolgers. Ik heb de laatste dagen gefascineerd gelezen in een pas verschenen boek over de hertog van Alva: Alba. General and Servant to the Crown.
De context is bekend. In de Late Middeleeuwen verlangden veel westerse christenen naar een aansprekender religie: het Concilie van Konstanz, Thomas a Kempis, Savonarola en Erasmus zijn maar vier voorbeelden. Radicale hervormers legden de grondslag voor de protestantse kerken en de gematigden gaven tijdens het Concilie van Trente de rooms-katholieke kerk een voor ons herkenbaar gezicht.
De koning van Spanje, Filips II, probeerde de hervormingen door te voeren. Gelovigen moesten vaker biechten en bisschoppen moesten voortaan theologie hebben gestudeerd. Eén instrument om dit af te dwingen was de Inquisitie, een aanvankelijk tegen de joden gerichte rechtbank die tussen 1559 en 1562 de luteranos uitroeide. Toen de hertog van Alva in 1567 landvoogd werd van de Lage Landen, probeerde hij daar hetzelfde. De rest is geschiedenis: de Raad van beroerten, de executie van Egmont en Horne, de liberteyt van conscientie, de Opstand, Alva’s schurkenrol.
Als het hierbij was gebleven, zou je het begrijpen: overtuigd van het heilige eigen gelijk schoven de Spanjaarden alle principes van medemenselijkheid en tolerantie opzij. Maar zo simpel is het niet. De vervolgingen kwamen voort uit hervormingen en dus zelfkritiek. Bovendien is het merkwaardig dat onze nationale boeman, toen hij na zijn terugkeer uit de Nederlanden namens Filips onderhandelde met Engeland, een aanzienlijke godsdienstvrijheid gunde aan de in Spanje verblijvende niet-katholieken (de ‘Alva-Cobham-overeenkomst’). Ook dat duidt niet op rechtlijnigheid.
De Leuvense historicus Werner Thomas, wiens bijdrage aan de zojuist genoemde bundel ik er nu uitlicht, meent dat Alva beschikte over een gezonde dosis pragmatisme als het ging om de bestrijding van ketterij. Afwijkende meningen moesten worden aangepakt, zeker, want ze ondermijnden de eenheid van de staat en veroorzaakten burgeroorlogen, maar dit doel moest wijken als er belangrijkere doelen in het spel waren.
De verschrikkingen van de Inquisitie hangen dus samen met een op zichzelf niet irreële raison d’état: vervolging ter versterking van de staat. Dat is iets begrijpelijker, maar om nu te zeggen dat dit geruststellender is, nee.
Reacties (5)
“In het algemeen werden de Dionysische festivals gekenmerkt door dronkenschap en luidruchtige muziek, waarbij het de gewoonte was houten maskers te dragen of de gezichten te bedekken met bladeren, het lichaam te kleuren met een grote variëteit aan rode en groene tinten en het bekken te bedekken met schapen- en geitenvachten.”
http://nl.wikipedia.org/wiki/Bacchanalia
Schitterend, ik zie het helemaal voor me. Helaas dat dit soort extatische ondermijning van de gevestigde orde tot op de dag van vandaag in het verdomhoekje zit en Hans en Ingrid niet eens lekker mee doen.
“Ik wil iets meer, ik wil een beetje LOS”
(Doe Maar)
‘Liberteyt van conscientie’? Was het niet te doen om de centraliserende krachten van Spanje tegen te gaan, waarbij edelen en steden rechten (die zeer lucratief konden zijn!) in moesten boeten. Men had niet zozeer moeite met Filips II en zijn landvoogden, maar met zijn beleid (‘De koning van Hispanje heb ik altijd geëerd’).
In mijn optiek is religie (en de daaruitvolgende (religieuze) intolerantie) een cultuurstelsel met normen en waarden, waar individuen verwacht van worden zich er aan te houden. Je voelt je toch ‘fijner’ (veiliger, onder gelijke geesten, etc.) bij mensen die hetzelfde vinden als jij. Er speelt hetzelfde als met tunnelvisie en klokkenluiders: dissonante elementen moeten verwijderd of geneutraliseerd worden voordat ze een schisma bewerkstelligen en daarmee de ‘integriteit’ en de ‘eenheid’ van de Groep aantasten.
Helaas heeft de praktijk van het ‘neutraliseren’ van dissonante elementen het effect dat het schisma veel pijnlijker en slepender van aard wordt (80-jarige oorlog, 30-jarige oorlog, schuylkerken, vervolging van lutheranen…), als het eenmaal tot uiting komt.
Het probleem was volgens mij vrij simpel, Philips was in het katholieke Spanje opgegroeid, in een traditionele grootgrondbezit maatschappij, vooral gegrondvest op dat autoriteit voortkwam uit de bijbel.
Philips had dus niet door dat de rijkdom van de Noordelijke Nederlanden voortkwam uit heel iets anders, kapitalisme gebaseerd op handelingsvrijheid.
Die vrijheid en tolerantie gingen niet verder dan de regentenmaatschappij toeliet.
Zoals je dus aan de Zwarte Pieten discussie kunt zien is er niet veel veranderd.
@3: “Philips had dus niet door dat de rijkdom van de Noordelijke Nederlanden voortkwam uit heel iets anders, kapitalisme gebaseerd op handelingsvrijheid.”
Philip had een vooruitziende blik, want dat moet zijn: dat de rijkdom van de Noordelijke Nederlanden in de toekomst voort zou komen uit heel iets anders, etc.
“maar dat niemand haar begrijpt of begrijpen kan.”
Dit is incorrect. Praat maar eens met een paar mensen die menen de Absolute Waarheid met 100% zekerheid in pacht te hebben. Ze zijn er ook nog wel in Nederland. Dan kom je er wel achter.
“of intolerantie voortkomt uit religiositeit, is volgens mij onbeantwoordbaar”
Volgens mij is de vraag wel beantwoordbaar: nee, niet per se. Zie boven. Zie het marxisme en het fascisme in de meeste van hun variaties. Intolerantie komt vooral voort uit het Absolute Waarheidsidee. Nou weet ik niet of de ouwe Grieken als eersten meenden dat de Absolute Waarheid te vinden was, maar het is wel een duistere keerzijde van hun denken.
Dat er altijd politici zijn geweest die het streven de Absolute Waarheid door te voeren eventjes op een zacht pitje zetten spreekt dit niet tegen. Bij de eerstvolgende gelegenheid draaien ze hun verzachtende maatregelen weer terug. Zie Lenin en zijn NEP. Zie Hitler in 1936, toen er Olympische Spelen naar Berlijn kwamen. Zie de Noord-Koreaanse concessies.