Sinds 1993 vieren we op initiatief van de Verenigde Naties op 3 mei de Dag van de Persvrijheid. De VN reageerde op een oproep uit Afrika, de Windhoek Declaration, voor een onafhankelijke en pluriforme pers. Sindsdien is er elk jaar rond deze tijd wel aandacht voor de persvrijheid in de wereld. Met helaas veel slecht nieuws, zeker de afgelopen jaren. Deze week publiceerde een Tsjechisch onderzoeksinstituut de resultaten van een opinieonderzoek naar de persvrijheid in Polen, Hongarije, Slowakije en Tsjechië. Het onderzoek werd vlak voor de invasie van Rusland in Oekraïne gehouden. Bijna de helft van de respndenten in Hongarije, Slowakije en Tsjechië maakt zich zorgen over de afnemende persvrijheid, in Polen is dat zelfs meer dan 60%.
Politisering van de persvrijheid
Het onderzoek laat verder zien dat mensen die online nieuws volgen meer belang hechten aan onafhankelijke media, dat jongeren minder bezorgd zijn dan ouderen en dat het onderwerp persvrijheid zwaar gepolitiseerd is. Als we naar de politieke voorkeuren kijken zien we met name in Polen en Hongarije een groot verschil in waardering voor de onafhankelijkheid van de pers is tussen aanhangers van de zittende macht, de PiS in Polen en Fidesz in Hongarije, en de oppositie in die landen. Persvrijheid, een vanouds onomstreden kenmerk van een liberale democratie, lijkt niet meer bij alle partijen op steun te kunnen rekenen. In Hongarije vindt 89% van de respondenten die bij de verkiezingen van begin deze maand voor de kandidaat van de oppositie stemden persvrijheid ‘absoluut belangrijk’ tegenover 34% van degenen die stemden voor Fidesz, de partij die in Hongarije een belangrijk deel van de media controleert.
Wat de jongeren betreft viel het Veronika Sedláčková, de directeur van het onderzoeksinstituut, op dat online toegankelijkheid van media veel belangrijker wordt gevonden dan het redactioneel beleid of de onafhankelijkheid. Zij pleit er daarom voor niet alleen aadacht te besteden aan de onafhankelijkheid van de media, maar ook aan de medialiteracy van de jeugd.
Journalisten en actievoerders bedreigd
De Europese Unie heeft een nieuw initiatief aangekondigd om de persvrijheid beter te beschermen. De European Media Freedom Act sluit aan bij andere Europese initiatieven ter bevordering van democratische participatie, bestrijding van desinformatie en ondersteuning van mediavrijheid en pluralisme, zoals uiteengezet in het actieplan voor de Europese democratie. De mediawet moet een aanvulling worden op de onlangs aangenomen aanbeveling over de bescherming, veiligheid en empowerment van journalisten, de onlangs overeengekomen Digital Services Act, en een deze week aangekondigde Europese richtlijn om journalisten en rechtenverdedigers te beschermen tegen rechtszaken die de pers en burgerij moeten afhouden van openbaarheid in maatschappelijk relevante kwesties (SLAPPs, dat staat voor Strategic Lawsuits Against Public Participation).
SLAPPs zijn uiterst schadelijke ondermijningen van de persvrijheid. Grote bedrijven en vermogende personen voeren rechtszaken tegen actievoerders en klokkenluiders die maatschappelijk onrecht aan de kaak stellen. Hun klacht is reputatieschade. Het gaat de aanklagers, die met veel geld dure advocaten inhuren, er niet eens om een zaak te winnen. Als de actiegroep, de journalist of de kritische burger maar de mond gesnoerd wordt. Kranten kunnen vanwege het risico op torenhoge boetes gedwongen worden af te zien van publicatie. Ten koste van het maatschappelijk belang van openbaarheid.
CASE, (Coalition Against SLAPPs in Europe) publiceerde vorige maand een rapport om aandacht te vragen voor deze obstructie van openbaarheid en persvrijheid. Het rapport is onder andere tot stand gekomen door de medewerking van Amsterdam Law Clinics (ALCs) waarin master studenten rechten onder professionele begeleiding werken aan juridische zaken met een breder maatschappelijk belang. Het rapport constateert een groeiend aantal SLAPPs, die in veel gevallen nog buiten de publiciteit blijven. De SLAPP praktijk komt uit de VS en wordt druk toegepast in het Verenigd Koninkrijk. Maar ook in andere landen worden burgers en journalisten geplaagd door deze ‘strategische rechtszaken’. CASE onderzocht 570 gevallen tussen 2010 en 2021, naar eigen zeggen een fractie van de zaken die in deze periode in Europa hebben gespeeld. Veel slachtoffers ‘melden zich niet vanwege de angst voor verdere vergelding door de eiser’.
Kroatië
De besproken gevallen komen uit Polen, Ierland, Kroatië, Frankrijk, Italië, Servië, Slovenië en Malta. Over Kroatië schrijft het rapport dat de persvrijheid er achteruit holt. Hoge regeringsfunctionarissen vallen de media aan en het aantal SLAPPs blijft stijgen. Het Kroatische rechtssysteem bevat verschillende wetten die problematisch zijn en de werk van journalisten bemoeilijken. Bijvoorbeeld, het beledigen van “de Republiek, haar embleem, haar nationale hymne of vlag” is een strafbaar feit waarop een gevangenisstraf van maximaal drie jaar staat. Ook “vernederende” media-inhoud is in 2013 strafbaar gesteld. De organisatie van Kroatische journalisten telde 924 rechtszaken tegen journalisten. De online nieuwssite Index.hr zag zich in 2021 geconfronteerd met 56 rechtszaken. Het is niet geheel duidelijk of al deze zaken rechtstreeks gericht zijn tegen de ‘public participation‘ waar het bij de SLAPP vooral om gaat.
Een voorbeeld uit Kroatië dat er wel onder valt is een zaak uit 2013 van het in Nederland gevestigde multinationale bedrijf Elitech tegen Friends of the Earth Kroatië en de actiegroep, Srdj je nas (“Srdj is van ons”). Beide groepen wisten aanvankelijk een vergunning voor de bouw van een luxe resort en golfbaan op een heuvel bij Dubrovnik (foto) ongedaan te maken ter bescherming van het milieu en voor het behoud van openbaar gebied voor de omwonenden. Vervolgens riep het bedrijf internationale arbitrage in waarbij het bedrijf Kroatië ter compensatie een boete van 500 miljoen oplegde. Tegen Friends of the Earth (FoE) begon het bedrijf twee rechtszaken: een zaak wegens laster met het verzoek om een zwijgplicht op te leggen. In de tweede zaak werden de voorzitter en twee vice-voorzitters van FoE Kroatië strafrechtelijk vervolgd wegens smaad. FoE zal vanwege de torenhoge boete en de proceskosten moeten worden ontbonden als het bedrijf wint. Het CASE rapport meldt dat de zaak nog loopt.
CASE benadrukt het ‘chilling effect‘ dat SLAPPs hebben, vanwege de financiële lasten, de tijd die beklaagden nodig hebben om hun juridische verdediging voor te bereiden, de moeite om details te onthouden van gebeurtenissen die vaak jaren eerder plaatsvonden, evenals de mentale en emotionele tol.
Reacties (3)
“Persvrijheid, een vanouds onomstreden kenmerk van een liberale democratie, lijkt niet meer bij alle partijen op steun te kunnen rekenen.”
Het lijkt me niet onlogisch dat partijen die weinig op hebben met de liberale democratie (zoals PiS en Fidesz) ook een peiler als persvrijheid niet steunen.
@0 schrijft: “Vervolgens riep het bedrijf internationale arbitrage in waarbij het bedrijf Kroatië ter compensatie een boete van 500 miljoen oplegde. Tegen Friends of the Earth (FoE) begon het bedrijf twee rechtszaken: een zaak wegens laster met het verzoek om een zwijgplicht op te leggen. In de tweede zaak werden de voorzitter en twee vice-voorzitters van FoE Kroatië strafrechtelijk vervolgd wegens smaad. FoE zal vanwege de torenhoge boete en de proceskosten moeten worden ontbonden als het bedrijf wint. “
Tja, het rechtsysteem is leuk, totdat het tegen je gebruikt wordt. In dit land hebben we Johan Vollenbroek die hun recht meent te moeten halen. Hij doet dat niet onverdienstelijk, maar hij creëert ook frustratie.
Toch maar even voor alle duidelijkheid het verschil: het bedrijf dat Friends of the Earth in Kroatië aanklaagde probeert burgers te ontoedigen actie te ondernemen om zijn eigen belangen veilig te stellen. Milieuorganisaties procederen tegen dergelijke bedrijven in het belang van de gemeenschap en het behoud van de aarde.