Oost-Europa loopt leeg

ANALYSE - Niet de immigratie maar de emigratie is een groot probleem voor landen in Centraal en Oost-Europa. En dat is het ook voor de EU als geheel.

De Friedrich Ebert Stichting, een Duits onderzoeksinstituut ondervroeg jongeren in de Balkanlanden naar hun mening over het lidmaatschap van de Europese Unie. Ze zijn overal in meerderheid vóór. In Servië het minst (56%). Maar driekwart van de jonge Serviërs zeggen ook dat ze van plan zijn hun land te verlaten om elders in Europa een beter bestaan te zoeken. De redenen zijn de economie van hun land en het gebrek aan vertrouwen in de politiek. Andere voormalige communistische landen laten een zelfde beeld zien. Als gevolg van de leegloop zien we krimpende bevolkingscijfers. In de Visegrádlanden (Polen, Hongarije, Slowakije en Tsjechië) wordt op termijn een tekort aan arbeidskrachten voorspeld met een sterk verouderende bevolking, vooral op het platteland.

Die leegloop is niet nieuw. Een van de oorzaken is volgens Leo Wissen, directeur van het NIDI een breuk in de natuurlijke bevolkingsgroei door de schok die de overgang naar de markteconomie eind vorige eeuw teweeg bracht. Het geboortecijfer daalde (terwijl het al laag was) en het sterftecijfer steeg, vooral onder mannen die werk en toekomstperspectief zagen verdwijnen door de ontmanteling van de oude economie. Economische opleving heeft ook na jaren nog niet geleid tot een grotere bevolkingsgroei.

‘Exit uit de geschiedenis’

Volgens de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev is er hier sprake van een zwaar onderschat politiek probleem. Hij noemt zijn eigen land als voorbeeld: het vruchtbaarheidscijfer bedraagt 1,54 en de afgelopen kwart eeuw is tien procent van de inwoners geëmigreerd, doorgaans op zoek naar hogere lonen en betere leefomstandigheden in West-Europa. De leegloop stimuleert volgens Krastev ook de afkeer van vluchtelingen, wier komst de Oost-Europese „exit uit de geschiedenis signaleert”. En het is oorzaak van een backlash „tegen sociale veranderingen zoals het homohuwelijk”. „Het omarmen van de homocultuur”, zo schrijft Krastev, voelt voor een Oost-Europese natie „als het omarmen van haar eigen verdwijning”.

Rationeel gesproken zou je immigratie kunnen zien als een kans om de bevolkingsgroei weer op peil te krijgen. Mede onder invloed van de angst aanjagende retoriek van rechtspopulistische leiders werkt het echter precies andersom. Immigratie wordt gevoeld als een bedreiging van het eigen bestaan.

Jongeren haken af

De populariteit van leiders als Orbán en Kaczynski die hameren op de eigenheid van de nationale cultuur heeft alles met deze existentiële angstgevoelens te maken. Maar we zien we ook de tegenstellingen tussen stad en platteland groeien. Het achterblijvende platteland hecht zich aan de sterke, nationalistische leider die de eigen geschiedenis en tradities respecteert. In de steden houden veel jongeren het voor gezien. Ze zoeken aansluiting bij het westen via studie of werk elders. In alle Oost-Europese hoofdsteden zagen we de afgelopen jaren massale demonstraties en politieke conflicten tussen westers georiënteerde hoogopgeleide jongeren die willen breken met het oude, corrupte en illiberale regime in hun land en een nationalistische meerderheid die des te fanatieker vasthoudt aan het ‘eigen volk eerst’.

Destabilisering

Instabiele binnenlandse verhoudingen vormen niet het enige politieke probleem dat wordt onderschat. De verschillen tussen oost en west leiden ook tot steeds meer spanningen. De Europese Unie zal er in de komende periode nog veel vaker mee geconfronteerd worden. De ongelijkheid in inkomens stimuleert de leegloop van het oosten. De Amerikaans-Servische econoom Branko Milanovic ziet die ongelijkheid, en de migratie die daaruit voortkomt, uiteindelijk ook als de voornaamste oorzaak van de Brexit. Sinds de toetreding van Oost-Europese landen tot de Europese Unie is de Gini-coëfficiënt voor de EU als geheel gestegen van 13 naar 37-39 punten. Volgens Milanovic is een derde van de gestegen inkomensongelijkheid een kwestie van verschillen tussen landen onderling en niet alleen tussen inkomensgroepen binnen die landen. Dat leidt tot zeer onstabiele verhoudingen tussen de lidstaten en het remt de ontwikkeling van de EU als geheel.

De EU kan hierop reageren met overdrachten van rijk naar arm. Maar daar is op dit moment weinig politiek draagvlak voor. Meer variatie in de economische politiek van verschillende landen zou ook een optie zijn, maar dat kan weer botsen met de gemeenschappelijke interne markt. Meest voor de hand ligt de individuele keuze van werknemers in het oosten om hun kansen te beproeven in het westen. We weten welke gevolgen dat inmiddels heeft. Hoe begrijpelijk de uitbreiding van de EU na de val van het communisme ook was voor beide partijen, we zien hier, zegt Brankovic de grenzen van de groei van de EU. Hij is tegen verdere uitbreiding. Een oplossing voor de bestaande onstabiliteit is daarmee nog niet snel gevonden.