Geerts achilleshiel: isolement electoraal risico voor PVV

ANALYSE - Ex-PVV’ers Louis Bontes en Joram van Klaveren hebben een partij opgericht: VNL. Als VNL een succes wordt zonder buitenspel te worden gezet kost dit PVV-leider Geert Wilders veel stemmen. En anders zal de komende jaren wel een (ander) geloofwaardig alternatief ontstaan dat Wilders pijn doet. Vooral vanwege de geïsoleerde positie van de PVV. Vergelijkingen met andere geïsoleerde partijen dringen zich op.

“Dat doe ik niet nog een keer.” CDA-leider Sybrand van Haersma Buma herhaalde het vier maanden geleden nog maar eens. Nooit meer met Wilders in zee. Intussen houdt de VVD de deur op een kier. Bovendien werken andere partijen incidenteel met Wilders samen. Er is dan ook geen sprake van een compleet cordon sanitaire rond de PVV. Toch zal Wilders niet binnen afzienbare tijd weer grote invloed krijgen op regeringsbeleid. Hij staat voorlopig buitenspel.

Veel kiezers vinden zo’n isolement geen probleem. De SP bijvoorbeeld heeft ook vaak aan de zijlijn gestaan maar trekt toch veel stemmen. Zelfs een compleet cordon sanitaire zou de PVV wellicht geen grote electorale schade toebrengen. Er zijn wel vaker partijen stelselmatig buitengesloten zonder dat kiezers massaal afhaakten. Een voorbeeld is Vlaams Blok, dat in 2004, na vijftien jaar cordon sanitaire, was gegroeid van twee naar achttien zetels in de Kamer.

Een isolement wordt wél een probleem als kiezers een geloofwaardig alternatief hebben. Zo floreert Front National in Frankrijk al jarenlang achter een cordon sanitaire – behalve in de periode dat ‘crime fighter’ Nicolas Sarkozy leider was van de grootste centrumrechtse partij. Een ander voorbeeld is Vlaams Belang. De ooit zo trouwe aanhang keerde de partij massaal de rug toe zodra andere partijen haar law & order-voorstellen kopieerden. Ze kwijnt nu langzaam weg.

Dit lijkt een algemeen mechanisme te zijn. Vergelijkbare situaties hebben zich voorgedaan aan het andere eind van het politieke spectrum. Tijdens de Koude Oorlog kwam het in West-Europa regelmatig voor dat andere partijen de communisten systematisch buitensloten. Dit hielp soms wel, maar waar ze dit combineerden met het overnemen van programmapunten van de communistische partij verloor die partij pas echt fors. Al zijn die situaties lastig te vergelijken.

Een partij buitensluiten en tegelijkertijd een alternatief bieden kan dus werken. Maar waarom? Een mogelijke verklaring is dat veel kiezers stemmen met het doel om het door hen gewenste beleid geïmplementeerd te zien. Vanuit dat oogpunt is een geïsoleerde partij onaantrekkelijk, want partijen moeten nu eenmaal met andere partijen samenwerken om iets te bereiken. Die onaantrekkelijkheid wordt zichtbaar zodra kiezers een alternatief krijgen voorgeschoteld.

Kiezers die integratie- en criminaliteitsbeleid strenger willen maken hebben twee redenen om PVV te stemmen. Ten eerste in de verwachting dat de PVV dat beleid zelf mede gaat vormgeven, zoals tijdens Rutte I. Ten tweede in de hoop dat, als de partij niet zelf aan de knoppen gaat zitten, PVV-verkiezingswinst indirect het regeringsbeleid zal beïnvloeden. Maar als de PVV buitenspel staat en andere partijen min of meer dezelfde beleidspunten aandragen, vervallen beide redenen.

Het is zeker niet zo dat alle PVV-kiezers zo rationeel en instrumenteel stemmen. Maar uit kiezersonderzoek blijkt dat het gedrag van veel kiezers, van links tot rechts, hiermee te verklaren valt. Wilders lijkt dit te begrijpen. Daarom wil hij doen geloven dat andere partijen wel met de PVV zullen samenwerken als de mogelijkheid zich voordoet: “Geloof mij, het zijn bijna allemaal machtspartijen. Die zouden hun schoonmoeder nog verkopen om aan de macht te komen.”

Kan zijn, maar zo lang hij geïsoleerd lijkt loopt Wilders een electoraal risico. Op dit moment zijn de andere partijleiders hem zat. Dat maakt hem er voor zijn aanhang niet aantrekkelijker op. Die is doorgaans niet zo kritisch, maar als Wilders niets binnenhaalt zal een flink deel vroeg of laat openstaan voor alternatieven. Datzelfde zagen we bij de voorheen zo loyale communisten en Vlaams Belang-kiezers. Zolang dit isolement voortduurt kan een partij opkomen die kiezers bij Wilders weglokt.

Of VNL daartoe in staat zal zijn is twijfelachtig. Bijvoorbeeld vanwege haar rabiaat neoliberale standpunten, die veel PVV’ers zullen afschrikken. En vanwege haar open structuur, waardoor het lastig zal zijn te voorkomen dat extremisten toetreden – en VNL ook onacceptabel wordt voor andere partijen. Toch kan VNL, als ze het slim speelt, veel PVV’ers trekken. Of anders wellicht een volgende nieuwe partij. Dan zullen veel PVV-aanhangers overlopen naar die nieuwe partij.

Maar hoe dan ook blijven integratie en criminaliteit hoog op de agenda. Die geest is uit de fles.