Een fundamentalist…

ANALYSE - Bij het woord ‘fundamentalist’ denken mensen doorgaans aan lieden met – op zijn gunstigst – nogal letterlijke geloofsopvattingen en – op zijn slechtst – aan gewelddadigheid. Dat doet geen recht aan het werkelijke gebruik van dat woord, dat weliswaar ooit is uitgevonden om een groep christenen aan te duiden met nogal vergaande ideeën, maar tegenwoordig ook voor niet-gelovigen en zelfs atheïsten wordt gebruikt. Het wordt ook gebruikt voor gelovigen die beslist niet gewelddadig zijn. Daarom een poging tot het definiëren van wat een fundamentalist is, zonder inhoudelijk te refereren aan geloof of overtuiging, in zeven kenmerken.

…erkent slechts één waarheid.

Geen fundamentalist zonder zijn ene waarheid. Anderzijds is aan de simpele overtuiging dat er maar één waarheid zijn kan op zichzelf niets fundamentalistisch, maar voor een fundamentalist is het wel een onvoorwaardelijke voorwaarde. Wie meent dat twee of meer dingen tegelijkertijd waar kunnen zijn, kan geen fundamentalist meer worden.

…acht die waarheid ook vatbaar in taal.

Belangrijker is het idee dat taal een afdoende instrument vormt om die ene waarheid uit te drukken. Er zijn duizend en één redenen te verzinnen waarom taal wel eens tekort zou kunnen schieten als het over bepaalde onderwerpen gaat, maar daar hebben velen, waaronder fundamentalisten, geen boodschap aan. Kenmerkend voor fundamentalisten is dat ze de vraag naar de toereikendheid van taal vaak niet eens stellen: het is een impliciete vooronderstelling van hun gedachtewereld.

…meent dat zijn overtuigingen volstrekt logisch zijn.

‘Wie logisch nadenkt, komt uiteindelijk uit bij het katholieke geloof.’ Aan het woord was de pastoor die enkele jaren geleden meende te kunnen volharden in het luiden van zijn kerkklokken op een onchristelijk vroeg uur in de ochtend, ook na protesten uit de buurt over nachtploegwerkers en huilbaby’s. Het is één van de meest kenmerkende citaten die ik ken om fundamentalisten te omschrijven. Een fundamentalist is overtuigd van de logica van zijn ideeën, ja vaak zelfs van de volstrekte vanzelfsprekendheid ervan. Wat hij denkt, hoeft alleen nog maar goed uitgelegd te worden en wie het niet van hem aanneemt, heeft slechts een betere uitleg nodig of wil het niet weten.

…heeft overal een antwoord op.

Twijfel en onzekerheid zijn de fundamentalist vreemd. Je kunt het zo gek of onverwacht niet verzinnen: een fundamentalist zal op kritische vragen altijd een antwoord hebben. Hij zal nooit zeggen dat hij iets niet weet, dat iets een mysterie is of dat zijn antwoord slechts uit vermoedens bestaat. Hij zal eventueel wel om tijd vragen om het antwoord – dat er vanzelfsprekend is – even ergens op te zoeken of na te vragen bij een hogere deskundige, om het op een later tijdstip alsnog te geven.

…doet niet aan interpretatie.

Een fundamentalist ziet interpretatie veelal als een instrument om de betekenis van een uitspraak te veranderen ten opzichte van de eigenlijke betekenis. Dat is wat hijzelf nu juist niet wil doen. In plaats daarvan zal een fundamentalist doorgaans een beroep doen op ‘wat er stáát’ of ‘wat er gezegd werd’, zonder zich verder druk te maken om ‘interpretatie’. Het is fundamentalisten niet tot buitengewoon lastig uit te leggen dat een letterlijke interpretatie óók een interpretatie is en net zo goed onderbouwd moet worden als elke andere uitleg. Het is vaak ook erg lastig om – met een fundamentalist in de buurt – terug te komen op een eenmaal gebruikte formulering, wanneer blijkt dat die niet toereikend is geweest. Alleen een aardige fundamentalist zal u op het hart drukken dat het natuurlijk wel de bedoeling is dat u precies zegt wat u bedoelt: geen slordigheid!

…werkt nooit met meerduidigheid.

Fundamentalisten wordt vaak letterlijkheid verweten, maar dat is niet helemaal terecht. Zij kunnen prima omgaan met teksten die bijvoorbeeld overdrachtelijk bedoeld zijn. Maar die teksten zijn dan ook uitsluitend zo bedoeld. Het idee dat een tekst meer dingen tegelijk kan betekenen, dat is iets waar een fundamentalist helemaal niks mee kan. Zoiets staat helderheid en duidelijkheid in de weg, het maakt meerdere waarheden mogelijk. Meerduidigheid is des duivels oorkussen.

…moet wel neerkijken op andersdenkenden.

Eigenlijk is dit geen uniek kenmerk, maar een gevolg van alle voorgaande punten. Wie meent dat zijn waarheid de enige is, dat die volkomen logisch is en prima in taal kan worden verwoord, heeft een probleem: als het allemaal zo simpel is, waarom denkt dan niet iedereen als de fundamentalist? Daar zijn wel ontsnappingsmogelijkheden voor. Zo kan de fundamentalist bijvoorbeeld aannemen dat andersdenkenden de waarheid tot dusverre nog niet goed uitgelegd hebben gekregen, of door andere andersdenkenden hartgrondig verkeerd zijn voorgelicht. Dan is het natuurlijk best een klus om ze het licht te laten zien. Toch hebben al die oplossingen één ding gemeen: ze zijn van tijdelijke aard. Hoe langer een fundamentalist geconfronteerd wordt met oprechte andersdenkendheid, hoe nijpender het voor hem wordt om zijn toevlucht te zoeken tot madness or malice: andersdenkenden moeten wel gek zijn, of kwaadwillend.

Het is dit laatste kenmerk dat sommige fundamentalisten kan doen afglijden naar gewelddadigheid, in gedachten, in woorden, in daden of in alle drie, dus het is niet zo vreemd dat mensen bij ‘fundamentalist’ direct aan allerlei vormen van geweld denken. Geweld valt ook behoorlijk op.

Er is een ander – veel onzichtbaarder – fenomeen dat ook een direct gevolg is van alle bovenstaande kenmerken. Wie denkt dat zijn overtuigingen goed geformuleerd kunnen worden, logisch, overtuigend en vanzelfsprekend zijn, spiegelt zichzelf voor dat het overtuigen van de ander eigenlijk heel gemakkelijk moet zijn. Dat is waarom fundamentalisten zo makkelijk met u in discussie gaan, ze zien het als een eitje. Maar ondertussen meten ze zichzelf zo wel vaardigheden aan die vele malen groter zijn dan hun werkelijke capaciteiten. In het koesteren van dat ideaal kan een fundamentalist waarlijk meelijwekkend zijn.