De nieuwe tijd van Olaf Scholz en wat hij ons daarover niet vertelt

ANALYSE, LONGREAD - De Duitse bondskanselier Olaf Scholz schreef een artikel voor Foreign Affairs, getiteld Die globale Zeitenwende. Het is te prijzen dat een politiek leider z’n geopolitieke inzichten met het publiek deelt, maar wat vertelt het stuk ons? En wat niet? De ondertitel verraad meer angst dan leiderschap.

The Global Zeitenwende – How to Avoid a New Cold War in a Multipolar Era, luidt de volledige titel van de hier gebruikte Engelse vertaling. De aanleiding is natuurlijk de oorlog van Rusland tegen Oekraïne. Hij plaatst het conflict echter in een bredere context van drie decennia aan geopolitieke en geo-economische veranderingen. Daarbij komen ook de Europese Unie, China, de Verenigde Staten, democratieën en wereldordes langs.

Scholz is de leider van het grootste land in Europa wat betreft bevolking en economie, met vaak een toonaangevende stem. Alleen al daarom verdient zijn uiteenzetting, die ik paragraafgewijs heb proberen samen te vatten, onze aandacht. Op een paar punten, die vooral te maken hebben met de positie van Duitsland in deze oorlog, ga ik verder in. Aan die positie is overigens niets waarmee het de toon aangeeft, we mogen blij zijn als onze oosterburen de melodie volgen.

Scholz samengevat

De wereld aanschouwt een nieuwe tijd, gemarkeerd door de Russische oorlog tegen Oekraïne. Het roept volgens Scholz de centrale vraag op, hoe wij als Europeanen en als Europese Unie, onafhankelijk kunnen blijven in een multipolaire wereld.

In End of an Era schetst Scholz de val van het ijzeren gordijn en wat daarop volgt. Een periode die voor Duitsland eenwording betekent en ook voor Europa. Oost Europese landen sluiten zich aan bij de E.U. en de Navo. Rusland wordt aanvankelijk nog als een mogelijke partner gezien. Er volgt een heroriëntering van het veiligheids- en defensiedenken op andersoortige gevaren en er volgt economische globalisering. Het Russische leiderschap trekt na het uiteenvallen van het Warschaupact en de sovjet unie echter andere conclusies. Poetin ziet niet de mogelijkheden van vrijheid en democracy, maar noemt het ‘the biggest geopolitical catastrophe of the twentieth century’. Onder zijn leiding keren autoritaire en imperialistische ambities terug. Een oorlog tegen Georgie en in Syrië. De bezetting van de Oekraïense Donbas en de Krim. Het terzijde schuiven van verdragen en internationaal recht. De onderdrukking van de ‘civil society’ door het vergiftigen en vermoorden van dissidenten.

Vervolgens gaat Scholz in Empire Strikes Back in op de ontwikkelingen sinds 2014, zoals de Minsk akkoorden. Die komen onder politieke en economische druk van Duitsland, Frankrijk en de G-7 tot stand, om de politieke onafhankelijkheid van Oekraïne te waarborgen en vrede te herstellen. Maar in februari 2022, ontstaat met de brute Russische aanval, een fundamentele nieuwe realiteit. Het imperialisme keert terug in Europa. Een oorlog volgt, met ongekend leed voor de Oekraïners. Een oorlog ook die de Europese en internationale vredes-architectuur ondermijnt. Onder Poetins leiding negeert Rusland de meest basale principes van het internationaal recht en het ‘Charter’ van de Verenigde Naties. Met brute kracht probeert Rusland grenzen te verplaatsen en de wereld weer op te delen in blokken en invloedssferen.

In A Stronger Europa maakt Scholz duidelijk dat Poetins imperialisme moet worden gestopt. De transatlantische samenwerking is daarbij cruciaal, maar betekent ook dat Europa een actieve rol moet vervullen. En Duitslands als ‘one of the main providers of Security in Europe’. Daarom komt Duitsland binnenkort met een nieuwe veiligheidsstrategie, die draait om gevaren binnen Europa en nu met name uit Rusland. Ondertussen heeft de regering Scholz al snel na het uitbreken van de oorlog een fonds van 100 miljard euro ingesteld voor het versterken van de Bundeswehr. De Navo-oostflank wordt militair versterkt. Oekraïne ontvangt financiële en humanitaire hulp, wapens en militaire trainingen. Aan Zelensky is duidelijk gemaakt: ‘Germany Will sustain its efforts to support Ukraine for as long as necessary’. Als G-7 voorzitter heeft Duitsland ook de internationale reactie gecoördineerd. De G-7 onderschrijft Zelensky’s wens voor een rechtvaardige vrede die de territoriale integriteit en soevereiniteit van Oekraïne respecteert en de mogelijkheid zichzelf in de toekomst te verdedigen. Acties van de Navo ‘must not lead to a direct confrontatie with Russia, but the alliance must credibly deter further Russian aggression’. Het grondgebied van de Navo zal tegen elke agressie verdedigd worden.

Scholz erkent in Good For The Climate, Bad For Russia dat Duitsland gevaarlijk afhankelijk is geworden van Rusische gas. Daar wordt nu op alle mogelijke manieren verandering in gebracht. Tijdelijk energie uit kolencentrales. Uitstelde sluitingen van kerncentrales. De ingebruikname van LNG-terminals. Zo wordt voorkomen dat Rusland in de toekomst gas weer als wapen kan inzetten. De versnelde transitie naar niet fossiele brandstoffen, helpt daar ook bij en die is daarbij gunstig voor het milieu.

Putin’s Worst Nightmare De oorlog heeft Poetin’s vijanden niet uit elkaar gedreven, maar samengebracht. Het heeft ook duidelijk gemaakt dat de toekomst van Ukraïne, Moldavië en Georgie in Europa ligt, net als die van de Balkanlanden. Die integratie zal niet makkelijk gaan, maar zal leiden tot de grootste interne markt die de handelsstandaarden bepaalt op het gebied van bijvoorbeeld duurzaamheid. Poetin probeert via desinformatie onze open democratieën tegen elkaar uit te spelen, maar die openheid is uiteindelijk een voordeel en geen nadeel. Die integratie zal overigens ook betekenen dat we sneller besluiten moeten kunnen nemen. Het veto-recht dat landen hebben moet daarom worden afgeschaft. Verder betekent het dat Europa verantwoordelijkheid moet nemen voor z’n eigen veiligheid en z’n defensie moet coördineren en afstemmen.

In The China Challenge – And Beyond duidt Scholz de oorlog als een gebeurtenis die het begin vormt van de Zeitenwende, maar er niet de oorzaak van is. De tektonische veranderingen gaan dieper. We zien volgens hem het einde van dertig jaar exceptionele globalisering met in het westen een stabiele economische groei. Hij deelt niet de vaak voorspelde nieuwe bipolaire wereld waarbij de V.S. en China tegenover elkaar staan, maar verwacht dat de V.S. in deze eeuw de beslissende grootmacht zullen blijven. Wel zal China, in de nieuwe multipolaire wereld weer een grootmacht zijn, zoals eerder in de geschiedenis.

In China heeft hij ook gesproken over mensenrechten en individuele vrijheden. Dat is geen binnenlandse aangelegenheid, want landen die onderdeel zijn van de Verenigde Naties dienen ze te onderschrijven. Al gaan autocratische en autoritaire regimes daar vaak aan voorbij. Om mensenrechten te verdedigen is het goed ook de banden aan te halen met democratische regimes buiten de westerse wereld. Daarnaast kunnen we er, in een multipolaire wereld, niet onderuit om ook dialoog en samenwerking te zoeken met niet democratische landen, die wel een op regels gebaseerde internationale orde voorstaan. Die wereldorde moeten we met hen in stand houden en dat betekent ook dat we op moeten staan tegen een oorlog van agressie, zoals die van Rusland.

De weg naar democratische vrijheid, zoals wij die vandaag de dag kennen, was vol fouten en tegenslag. Maar sommige rechten en principes zijn eeuwen geleden geaccepteerd, zoals dat je niet met geweld van je buurman kan afnemen wat aan hem behoort. Respect voor zulke regels moet van elk land verwacht worden, ongeacht het politieke systeem. Periodes van vrede en vooruitgang hoeven geen intervallen te zijn tussen periodes waarin het recht van de sterkste geldt. Dat is ingewikkeld in een multipolaire wereld. Maar met haar Europese partners, de V.S., de G7 en de Navo, moet Duitsland onze open samenlevingen en democratische waarden waarborgen. En dat moet ze doen, zonder zich te laten verleiden de wereld weer in blokken te verdelen, door veel te investeren in internationale partnerschappen, pragmatisch en zonder ideologische verblindheid. Deze Zeitenwende betekent dat we daar de mindset en de instrumenten voor moeten ontwikkelen.

We leven weer in een tijd waarin, onder druk van de gebeurtenissen, de internationale orde vloeibaar wordt en op het politieke aambeeld onze toekomst wordt gesmeed. Scholz moet gewaardeerd worden voor zijn uiteenzetting over die toekomst. Hij blijkt overtuigd democraat, want unlike authoritarian States, democracies have the ability to self-correct as citizens express their views freely and choose their political leaders. Met een publicatie als deze zoekt hij de kritiek zelfs op, waarmee hij z’n eigen woorden onderstreept. Het komt daarbij mooi uit dat op zijn woorden wel iets aan te merken valt. Vijf punten van kritiek:

1. Niet de verenigde maar de gepolariseerde staten van Amerika

Het zal Scholz niet zijn ontgaan dat op 6 januari 2021 het Capitool in Washington het toneel was van een gewelddadige opstand. Hoewel de staatsgevaarlijke ex-president voorlopig (en hopelijk voorgoed) van het politieke toneel is verdwenen, geldt dat niet voor de polarisering. Die is al dertig jaar gaande en met dank aan Murdoch’s Fox News en Zuckerbergs Facebook. Desinformatie en opruiing hebben politieke onenigheid vervangen door stammenstrijd en van politieke tegenstanders aartsvijanden gemaakt. Het heeft de ooit vruchtbare bodem van de democratie uitgeput. Zolang waarheidsvinding en gedegen journalistiek niet terugkeren in het hart van de publieke meningsvorming, blijft de Amerikaanse democratie in gevaar.

Dat Scholz daar niet uitgebreid op in gaat is begrijpelijk. Maar het is iets te eenvoudig om het onbenoemd te laten en maar aan te nemen dat de democratie van de V.S. stand houdt. Het laat zien dat Scholz de problemen onderschat van de private vormgeving van de publieke sfeer. Een publieke sfeer, waar bijvoorbeeld ook de invloedrijke Russische propaganda zich van bedient waar Scholz zelf niet immuun voor lijkt te zijn. Daarmee zou althans verklaard zijn waarom hij een belangrijk frame van Poetin overneemt.

2. Multipolariteit

De oorlog in Oekraïne is natuurlijk de aanleiding van Scholz uiteenzetting. Een oorlog die voor het Kremlin is verandert van een speciale militaire operatie in een oorlog tegen het westen. Poetin heeft het daarbij geregeld over de nieuwe multipolaire wereld. Daarmee lijkt hij het einde van de hegemonie van de V.S. te willen afkondigen om Rusland tegelijkertijd als grootmacht weer op het wereldtoneel te hijsen. En precies dat is waar Scholz vraagtekens bij moet zetten. Met name Duitsland zou 30 jaar na de ineenstorting van de Sovjetunie eindelijk onder ogen moeten zien dat Rusland geen grootmacht meer is. Het is een kleinmacht met een groot wapen.

Economisch gezien is Rusland vergelijkbaar met 10% van de Europese Unie. Zo’n beetje de Italiaanse economie en nog niet de helft van de Duitse. Daarbij komt dat het Russisch economisch potentieel permanent wordt ondermijnd door een door en door corrupte, door vriendjespolitiek in het zadel gehouden, incompetente economische bovenlaag. Dat maakt het bijna onmogelijk een technologisch hoogwaardige economie in het leven te houden. Daarvoor is ze dan ook afhankelijk van import.

Wat betreft bevolkingsomvang behoort Rusland evenmin tot de grootmachten. Het uiteenvallen van het Warschaupact en de Sovjetunie betekende dat het Kremlin de scepter zwaaide over steeds minder mensen. In 1989 waren het er bij elkaar zo’n 390 miljoen. De afsplitsende landen en deelrepublieken vertegenwoordigden het grootste deel van de bevolking, meer dan 240 miljoen mensen, oftewel 62%. Is dat ooit verdisconteerd in het beeld dat wij van Rusland hebben? Rusland en Wit Rusland tellen op het moment samen zo’n 154 miljoen inwoners. Minder dan Bangladesh, dat toch ook zelden als grootmacht wordt bestempeld. De E.U. heeft er na brexit 447 miljoen. Dat zijn realiteiten waar de bondskanselier zich toe zou moeten verhouden.

Over die multipolariteit zegt Scholz twee dingen. Dat we de wereld niet weer in blokken moeten verdelen en, in de ondertitel, dat een nieuwe koude oorlog moet worden voorkomen. Maar wat zegt hij daarmee over Rusland, dat als overblijfsel van een vroeger machtsblok graag weer een centrum van macht wil zijn? Wil hij Rusland, ondanks z’n beperkte economische macht en bevolking, als zodanig blijven erkennen? Wil hij er alles aan doen om te voorkomen dat een ijzeren gordijn Poetin van de Europese wereld afsluit? Het is evident dat Rusland niet behoort tot de landen die een op regels gebaseerde internationale orde wenst. Terwijl dat het criterium is dat Scholz voor landen hanteert waar hij contacten mee wil onderhouden.

Zoals de Engelsen het verlies van hun wereldrijk nog steeds moeilijk accepteren, zo lijkt het erop alsof Olaf Scholz de teloorgang van het Russische rijk nog geen plek kan geven. Er staat geen grote beer meer aan de oostgrens van Europa, er zit er nog wel één in het hoofd van de Duitse Bondskanselier. Natuurlijk moeten we de Russische nucleaire wapens niet uit het oog verliezen. Maar sprekend over multipolariteit kunnen we het beter hebben over de Verenigde Staten, China, India en de E.U.

3. One of the main providers of Security in Europe?

Scholz laat niet na te zeggen op welke manieren Duitsland Oekraïne allemaal militair steunt, maar vertelt er niet bij dat hij wel voortdurend op de rem staat. Neem de recent eindelijk toegezegde gepantserde voertuigen, de Marders, waar Oekraïne voor het eerst vorig jaar maart (!) om vroeg. Scholz gebruikte het ene na het andere excuus, om ze maar niet te hoeven leveren. Het lijkt erop dat onder druk van de Amerikanen en Fransen, die vergelijkbare voertuigen (Bradley’s en AMX-10 RC) gaan leveren, de Duitsers eindelijk, volgzaam, hebben toegegeven. Na 10 maanden draaien.

In zijn uiteenzetting legt Scholz de lat hoog, maar in de praktijk lukt het hem niet er overheen te springen. Of om überhaupt te springen. Als one of the main providers of security in Europe kun je niet achter de troepen aanlopen. Je moet vooruit denken en je moet leiding durven nemen. Maar dat blijkt aan Scholz niet besteed. Ook niet nu alweer maanden de vraag speelt wanneer de in Duitsland gefabriceerde Leopard tanks aan Oekraïne geleverd kunnen worden. Landen als Polen, Spanje en Finland zijn bereid ze te leveren. Europa heeft er meer dan 2000. En zonder ook maar één tank zelf naar Oekraïne te sturen, kan Scholz, door simpelweg toestemming te geven, z’n eigen woorden in ieder geval een beetje serieus nemen. Maar de potsierlijke situatie die lijkt te zijn ontstaan is dat Scholz voor die toestemming de voorwaarde stelt dat de Amerikanen eerst tanks leveren, terwijl de Leopards, om logistieke redenen voor Oekraine een veel betere keuze zijn. Zo gijzelt hij Europa. Scholz schrijft dat a balanced and resilient transatlantic partnerschip also requires that Germany and Europa play active roles. Maar actief betekent bij Scholz blijkbaar dat hij zich actief verstopt achter Amerikaanse schouders.

4. Herhaalt Scholz de fout van het Russische gas?

De Duitse minister van buitenlandse zaken Baerbock heeft meerdere keren te kennen gegeven goed te begrijpen, wat niemand na 10 maanden oorlog ontgaan kan zijn. Dat Duitsland goed moet nadenken over haar economische afhankelijkheid van andere landen. De afhankelijkheid van Russisch gas bleek een bijzonder slecht idee en een dergelijke afhankelijkheid van China moet worden voorkomen. Maar denkt Scholz daar ook zo over?

Kritisch is een groot woord, maar Scholz durft het met China oneens te zijn. Hij vindt dat de coronacrisis heeft laten zien dat democratieën beter zijn dan autoritaire regimes. Want in tegenstelling tot deze regimes geven democratieën gehoor aan kritiek uit de bevolking. Ze laten zich bijsturen. Verder zegt hij China’s houding ten opzichte van mensenrechten en individuele vrijheden ter discussie te hebben gesteld. Wat hem betreft kan dat respect voor grondrechten ook niet als een interne Chinese aangelegenheid worden gezien because every UN member state vows to uphold them.

Over economische afhankelijkheid van China zegt hij in het artikel niets, maar zijn bezoek aan Beijing was niet om het louter over mensenrechten te hebben. De week voorafgaand aan zijn reis drukte hij, tegen de zin van zijn coalitiepartners, de beslissing door om het Chinese staatsbedrijf Cosco aandelen in drie grote Duitse havens te laten kopen. Op zijn reis werd hij vergezeld door CEO’s van BASF, Volkswagen en BMW. Een handelsmissie dus, naar het land dat voor het zesde jaar op rij de grootste Duitse handelspartner is. En dergelijke missies zijn meestal bedoeld om economische banden aan te halen.

Een directe ontkoppeling van de Chinese en Europese economieën is onmogelijk en onwenselijk. Maar in een schets voor de iets langere termijn is economische intensivering onverstandig. Bij een uit de hand lopend conflict om Taiwan zullen de goederenstromen van en naar China volkomen ontwricht worden en door onze huidige afhankelijkheid ook de Europese economieën. Het zou goed zijn als Duitsland, of Europa door het uitvoeren van stresstesten de effecten van de huidige afhankelijkheid bij zo’n conflict eens goed in kaart brengt. Niemand zou verbaast moeten zijn als daar uit komt dat we die afhankelijkheid van China beter drastisch kunnen verminderen. Bovendien neemt met verdere economische groei de macht van Beijing nog meer toe.

5. Het vermijden van een koude oorlog, is dat waar het om gaat?

Terug naar het conflict in Oekraïne. Want alle mondiale gedachten ten spijt, het is dit Europese conflict waaruit zal blijken of Scholz de nieuwe tijd op waarde schat.

Historicus Timothy Snyder is gespecialiseerd in Oost Europa en doceerde de geschiedenis van Oekraïne aan Yale, in 23 publiek toegankelijke college’s. In de afsluitende lezing zegt hij iets interessants over de Russen aan de hand van hoe de Duitsers hebben leren leven met hun rol in de Tweede Wereldoorlog:

What the germans will say, again and again […] is that peace is the important thing. But peace is not what happened to Germany. Defeat is what happened to Germany. But you won’t find Germans arguing that imperial powers have to be defeated. What you find them arguing is that peace is a good thing. So there is no reflection on empire.

En daar moeten we het dus wel over hebben – over de imperialistische oorlogen die Rusland voert. Het Duitse streven naar vrede – peace is a good thing – zal Rusland er zelfs na onderhandelingen en een vredesakkoord, niet van weerhouden door te gaan met het vernietigen van opkomende vrijheid en democratie in z’n buurlanden. 80 jaar geleden was er een nederlaag nodig om Duitsland te veranderen. Gaat Europe nu iets doen om het imperialistische Rusland te veranderen? Scholz: the world must not let Putin get his way; Russia’s revanchist imperialism must be stopped […] Nato’s actions must not lead to a direct confrontation with Russia, but the alliance must credibly deter further Russian aggresion. Ruslands imperialisme moet volgens Scholz dus gestopt worden en daar is, gezien de geschiedenis van Duitsland, een nederlaag voor nodig. Maar Scholz lijkt te denken dat we dat ook met geloofwaardige afschrikken en zonder directe confrontatie voor elkaar kunnen krijgen.

Scholz wil geen koude oorlog. Tegelijkertijd neem ik aan dat hij, zoals velen, het nog belangrijker vind dat Europa geen onderdeel van een warme oorlog wordt. En welk middel rest ons dan, buiten het aan Oekraïne leveren van honderden Leopard tanks en andere zware wapens, om Rusland iets van een nederlaag toe te brengen? Hoe anders dan met verdere economische isolatie in een nieuwe koude oorlog krijgen we dat voor elkaar? Scholz zegt het ons niet.

Scholz vertelt over onze verhouding tot Rusland vooral wat hij niet wil – een nieuwe koude oorlog – maar nauwelijks wat hij wel wil. Het verschil zit hem erin dat als je vertelt wat je wel wil, dat je er dan ook conclusies aan moet verbinden. Wil je dat een bevrijd Oekraïne een vrij en democratisch land blijft en dat Rusland gestopt wordt, dan zul je daarnaar moeten handelen. Met als onvermijdelijke consequentie dat je vroeg of laat op Moskou stuit.